ظروف چینی جزیره هُرمز

 ظروف چینی جزیره هُرمز

عنوان اصلی نوشته ظروف چینی جزیره هُرمز ، “یافته های ظروف چینی جزیره هرموز و نقش این جزیره در بازگانی ایران و چین” است. این مقاله توسط خانم فخری دانشپورپرور نوشته شده است. علاقمندان می توانند برای مطالعه مقاله اصلی به نسخه چاپی که در کتابخانه های کشور موجود است، مراجعه نمایند.

مدخل

مقاله ظروف چینی جزیره هُرمز در چهار بخش جداگانه تدوین شده، و سعی بر آن است تا روابط اقتصادی، تجاری ایران و چین خصوصا جزیره هُرمز با کشور دور دست آسیا یعنی چین در ازمنه گذشته باستناد آثار فرهنگی یافت شده نشان داده شود.

در بخش های مختلف ضمن ارائه اطلاعات لازم درباره جزیره هُرمز و موقعیت جغرافیایی و اوضاع تاریخی آن، ارتباط فرهنگی و هنری ایران و چین مورد بحث قرار خواهد گرفت. سپس راجع به اهمیت و تاریخچه هنر و صنعت چینی سازی در کشور چین و چگونگی انتقال آن به عنوان یک کالای تجارتی به هُرمز و دیگر جزایر و مناطق ایران و بالاخره درباره چینی های بدست آمده از جزیره هُرمز که نتیجه ارتباط تجاری مستقیم بین ایران و چین «در دوره مینگ» (همزمان با عصر تیموری و صفوی در ایران) بوده، سخن رفته است.

موقعیت جغرافیائی 

جزیره هُرمز (موقعیت جغرافیائی محل کشف ظروف چینی جزیره هُرمز) با وسعت 41.9 کیلومتر مربع در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی بندرعباس واقع شده است. این جزیره به علت موقعیت ویژه جغرافیائی و قرار داشتن در گلوگاه خلیج فارس و دریای عمان و نیز به سبب وضعیت حساس تجاری و اقتصادی در سراسر تاریخ دوره اسلامی مطمح نظر [مدّنظر] و مورد هجوم ابرقدرت های شرق و غرب بوده و دوره هائی پرآشوب از جنگ و خونریزی را پشت سرگذاشته است این جزیره کم وسعت با طبیعتی زیبا و چهره ای گلگون از معادن گل سرخ أخرائی که گه گاه بر اثر فعل و انفعالات شیمیائی بصورت توده ای از ذرات سیاه رنگ در مقابل اشعه خورشید می درخشد، پوشیده شده است.

کوه های متبلور نمک در کنار صخره های زرد گوگردی همواره دیدار کننده گانش را نمک گیر کرده است. بی جهت نیست که «میلتون» شاعر انگلیسی در منظومه «بهشت گمشده» خود هُرمز را توصیف کرده است. در همان زمان این مثال بین مردم شرق شایع بوده که اگر: «دنیا حلقه انگشتری باشد هُرمز نگین آن است.»

تاریخچه 

قرن 7 هجری قمری

نخستین نام محل کشف ظروف چینی جزیره هُرمز، «جرون» بوده و طبق مدارک موجود از اوایل قرن هشتم ه. ق بنام جزیره هُرمز در مقابل هُرمز کهنه یا قدیم تغییر نام یافته است. هُرمز قدیمه یکی از مراکز مهم تجاری بین سواحل ایران، عربستان، هندوستان بوده و کالاهای چین از طریق هندوستان به بنادر ایران وارد می شده است. این بندر قدیمی در زمان آبادانی خود دارای سلسله حاکمانی بوده که حدود ۷ قرن حکومت و به ملوک هُرمز معروف بوده اند. ملوک هُرمز خراجگزار حاکمان فارس و کرمان بودند و گه گاهی از ضعف حکام مذکور استفاده کرده، دم از استقلال می زدند. تا آن که بروز یک واقعه مهم تاریخی موجب انتقال مرکزیت بندر هُرمز قدیم به جزیره جرون (هُرمز نو) گردید.

در سال ۷۰۰- ۶۹۹ ه.ق مغولان جغتائی از ماوراءالنهر به خراسان و کرمان و فارسی دست اندازی نمودند و در مسیر حرکت خود همه جا را ویران و غارت کردند و هُرمز قدیم در معرض خطر جدی قرار گرفت. «امیر بهاء الدین ایازه» که در هُرمز قدیم حکومت داشت از وحشت حمله مغولان در سال ۷۰۱ ه.ق هُرمز قدیم را رها کرده به اتفاق، عمال و سربازان و تعدادی از ساکنین شهر به جزیره جرون مهاجرت کردند و پس از اسکان شهر جدیدی ساختند و به یادگار زادگاه قدیم خود جزيره جرون را هُرمز نو نام نهادند. بنابر این از زمان امیربهاء الدین ایاز سلسله حکومتی هُرمز قدیم در جزیره جرون تداوم پیدا کرد. از همین زمان موقعیت جزیره هُرمز قديم متزلزل گشت و اعتبار بسیار درخشان پیشین خود را از دست داد، ولی در حيطه قدرت امرای جزیره هُرمز باقی ماند.

قرن 8 هجری قمری

جزیره هُرمز (محل کشف ظروف چینی جزیره هُرمز) از اوایل قرن هشتم ه.ق به بعد مراحل شکوفائی خود را طی کرده و بازار مهم کالاهای تجاری هند، ری، خراسان، ارمنستان و مرکز باراندازی کشتی های تجاری کلیه جزایر و سواحل خلیج فارس گردید و بزودی توانست جای هُرمز قدیم را بگیرد. از این زمان به مدت دو قرن این جزیره مرکز مهم تجاری بین شرق و غرب گردید و به خوبی توانست نفوذ خود را بر منطقه خلیج فارس تثبیت نماید.

قرن 10 و 11 هجری قمری

موقعیت تجاری جزیره هُرمز (محل کشف ظروف چینی جزیره هُرمز) تا سال ۹۱۲ ه. ق (۱۵۰۷ م) همچنان در اوج اعتلاء بود. در این سال اشغالگران پرتغالی به رهبری «الفونسود البوکرک» با بی رحمی و اعمال خشونت به اهالی بومی و ساکنین جزیره، آنجا را متصرف شدند و به مدت ۱۱۷ سال امور تجاری خلیج فارس را زیر نظر داشتند. حاکمین جزیره بصورت حكام دست نشانده کشور پرتغال و گاهی نیز به تبعیت از حکومت ایران به حکمرانی خود ادامه می دادند. در سال ۱۰۳۱ ه.ق (۱۶۲۲) امام قلی خان، سردار معروف شاه عباس اول و به کمک نیرو و کشتی های انگلیسی بساط ظلم و تجاوز پرتغالی ها را برچید و کم کم چشم طمع انگلیسی ها به این جزیره دوخته شد. در همان سال یعنی ۱۰۳۱ ه.ق سلسله حکومتی جزیره هُرمز نیز به کلی منقرض گردید.

ارتباط ایران و چین

رابطه فرهنگی، تجاری، سیاسی، هنری و دینی بین ایران و چین از دوران باستان آغاز شده است. منابع و مدارک و اسناد چینی و ایرانی نشان می دهد این ارتباط از زمان سلسله «هان» در چین و همزمان با دوره اشکانیان در ایران برقرار گشته و گسترش یافته است. طبق مدارک باستان شناسی و تحقیقات انجام شده ارتباط فرهنگی بین چین و آسیای غربی بسیار قدیمی تر از دوره اشکانیان و عصر هان می باشد. از دوره اشکانیان به بعد ما شاهد ارتباط بسیار گسترده سیاسی، بازرگانی و هنری از طریق جاده ابریشم و راه های دریائی با سرزمین چین می باشیم که خود عامل مؤثر انتقال اندیشه و فرهنگ بوده است.

ارتباط ایران و چین در زمان سلسله هان (۲۰۶ قبل میلاد -۲۲۰ میلادی)

«او–دی» فغفور مقتدر «هان» جهت ایجاد روابط با کشورهای غرب چین و ایجاد و گسترش راه های ارتباطی نخستین سفیر و مأمور خود «جانگ ۔ چیئن» را که یکی از افسران لایق و متهور دستگاه امپراطوری چین بود جهت تهیه گزارش و بازدید از مناطق مورد نظر به غرب چین گسیل داشت. یکی از اهداف این سفیر مطیع کردن برخی از همسایگان غرب چین از کشورهای آسیای مرکزی و امن کردن راه هائی بود که کالاهای تجاری چین بخصوص ابریشم بتواند بدون تعرض و دردسر در مسیری که بعدها به جاده ابریشم مشهور شد به طرف آسیای غربی و کشورهای ساحل دریای مدیترانه حمل شود.

گزارش «چانگ-چئين» شامل ایران دوره اشکانی نیز می شد و این اطلاعات از مردم آسیای مرکزی مثل سند، فرغانه و باختر و همسایگانی که متأثر از فرهنگ ایران بودند جمع آوری شده بود. گزارش های تهیه شده بوسیله «چانگ-چئين» و بخصوص اطلاعات مبسوطی که در مورد اشکانیان تدوین شده بود، فغفور چین «او» را جهت راه اندازی و فعال نمودن راه ارتباطی شرق و غرب مصمم تر ساخت.

بنابراین از زمان مهرداد دوم اشکانی که اولین قرارداد تجاری با «او–دی» بسته شد جاده ابریشم رونقی بسزا یافت، بخصوص که ایرانیان زمان اشکانی بر بخش مهمی از این راه نظارت داشتند و سود فراوانی از کالاهای تجاری که از این مسیر به طرف غرب حمل می شد به دست می آوردند. در حقیقت اشکانیان نقش واسطه تجاری بین چین و روم باستان را ایفا می کردند.

ارتباط ایران و چین در زمان سلسله تانگ (۶۱۸ – ۹۰۷ میلادی)

در زمان سلسله «تانگ» که همزمان سی و سه سال از حکومت عصر ساسانی و صدراسلام و حکومت های اولیه مستقل ایرانی است، ارتباط سیاسی، تجاری بین ایران و چین گسترده تر گشت. بر اثر گسترش و انضمام راه های دریائی، بندر سیراف (طاهری) وارد عرصه بازرگانی گردید، و توانست نقش مهمی در ارتباط تجاری ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس و چین و هند ایفا نماید. در کشور چین بنادر «کانتون» و «یانگ-چو» مركز تجمع بازرگانان خارجی شد. به دست آمدن سکه های ساسانی در بندر کانتون و سکه های چینی در سیراف مؤيد ارتباط زمینی و دریائی بین ایران و چین است.

بعد از ویرانی سیراف، جزیره کیش جای آن را گرفت و سپس بندر هُرمز قدیم پرچمدار این غافله تجاری گردید و از اوایل قرن هشتم ه.ق جزیره هُرمز (محل کشف ظروف چینی جزیره هُرمز) فاتح نام آور تجارت بین المللی گردید.

ارتباط ایران و چین در زمان سلسله یوان (۱۲۷۱ – ۱۳۶۸ میلادی)

در دوره «یوان» (سلسله مغولی)، ارتباط ایران و چین افزایش یافت. یکی از اهداف مغولان تسلط بر راه های شرق و غرب و رسیدن به یک اقتصاد موفق بود. بنابر این در فعال نمودن و امنیت راه های بین المللی آن زمان بسیار کوشیدند. در دوره حکومت مغولان در دو کشور ایران و چین، فرهنگ فارسی جای خود را به خوبی در چین باز کرد و علوم اسلامی در این سرزمین شکوفا گشت. بالاخص اینکه قوبيلای قاآن اداره امور بعضی از مراکز حساس چین و امور مسلمین را به ایرانیان واگذار کرده بود، و مبادلات تجاری در ابعاد وسیع تری بین دو کشور انجام می شد که علاوه بر کالای ابریشم، صادرات ظروف چینی از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.

ارتباط ایران و چین در زمان سلسله مینگ (۱۳۶۸ – ۱۶۴۴ میلادی)

در زمان سلسله «مینگ» که همزمان با عصر تیموری و صفوی در ایران است. به استثنای اواخر عصر تیموری بطور کلی روابط ایران و چین بسیار حسنه بوده است. در این دوره در بین کالاهای وارداتی، ظروف چینی بخصوص نوع مشهور به آبی و سفید در ایران جایگاه ویژه ای پیدا کرد و جزیره هُرمز (محل کشف ظروف چینی جزیره هُرمز) مرکز مهم تجارت چینی های چین شد.

سابقه و تاریخچه هنر و صنعت چینی سازی چین

یکی از اقلام مهم صادراتی چین به جهان اشیاء و ظروف چینی بوده است. تردیدی نیست که چین نخستین کشوری است که ساخت ظروف چینی را به جهان عرضه داشته است. چینی تداوم و توسعه هنر سفال سازی است. مواد اولیه سفال و چینی هر دو از خاک است. ولی نوع خاک و روش ساخت و میزان درجه حرارت کوره ها با هم اختلاف زیادی دارند. خاک رس برای ساخت سفال در همه جا یافت می شود ولی به علت محدودیت خاک چینی، کارخانه های چینی سازی هم کارشان محدودتر می شود. به علاوه پیچیدگی در ساخت اشیاء چینی بخصوص تنظیم درجه حرارت کوره مستلزم دقت بیشتری است. تکامل تدریجی سفال منجر به ساخت چینی شد و سفال های لعابدار شروع آن است.

ماده اولیه ساخت ظروف چینی «کائولین» یعنی خاک سفید چینی است که از صخره های فلدسپاتی بدست می آید. ماده دوم «به-دون- جه» سنگی سفید که حالت زودگدازی دارد.

ساخت ظروف چینی در زمان سلسله هان (۲۰۶ قبل میلاد -۲۲۰ میلادی)

 از اواخر سلسله هان که دوره انتقال سفال به چینی است، صنعت سفال سازی پیشرفت نمود. گرچه سفال های لعاب سربی، درخشان تر از دیگر لعاب های این زمان بودند ولی هنوز به مرحله چینی نرسیده بودند. اینگونه ظروف را کارشناسان هنری تولیدات قبل از چینی می دانند. در دوره «هان» در متون چینی با کلمه ای که معنی چینی بدهد مواجه نیستیم، لغت چینی از زمان سلسله «جین» نوشته ها آمده است. در این دوره برای ساخت ظروف بجای خاک رس از کائولن استفاده می شد و لعاب خاکستر چوب که رنگی زیبا می ساخت بجای لعاب سربی به کار رفت.

ساخت ظروف چینی در زمان سلسله تانگ و سویی (۶۱۸ – ۱۲۷۹ میلادی)

در دوره «تانگ» ظروف چینی ویژگی اصلی خود را به دست آورد و بر تعداد کوره های چینی سازی افزوده گشت. در دوره «سویی» و «تانگ» ظروف چینی لعابی از فلدسپات دارند. در دوره «سونگ» ساخت ظروف چینی دارای تحولی شگرف شد. انواع اشیاء چینی در ابعاد گوناگون و رنگ های دلپذیر با ضخامت های مختلف و میزان بالای درجه حرارت کوره ساخته شد و از نظر جنبه های هنری شهرت جهانی پیدا کرد. محصول کارخانه های عصر «سونگ» به بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران صادر شده است. «بیرونی» از چند نوع چینی های دوره «سونگ» که در خانه یکی از دوستانش در ری مشاهده کرده بود، اطلاعات جالبی داده است.

کارخانه های «جینگ-ده-جن» در دوره سونگ دارای فعالیت و بازدهی چشمگیری شدند. ظروف «سلادون» کالای چینی دیگری بود که در این زمان مرغوبیت ویژه ای پیدا کرد. در عصر «یوان» به علت جنگ ها و هجوم مغولان به چین بیشتر کوره ها و کارخانه های چینی سازی دوره «سونگ» یا ویران شدند و یا متروک ماندند. فقط چند کوره شخصی و کارخانه های «جینگ-ده-جن» که باقی مانده دوره «سونگ» بودند ادامه به کار دادند.

ساخت ظروف چینی در زمان سلسله یوان (۱۲۷۱ – ۱۳۶۸ میلادی)

در دوره «یوان» یک نوع چینی به نام «آبی و سفید» پدیدار شد که دارای نقوش آبی زیر لعاب بودند. ماده بکار رفته در طراحی های آبی، کبالت بود که از خارج به چین وارد می گشت. چینی های آبی و سفید این دوره بیشتر طرح هایی از گل و برگ و نقوش اژدها دارند. این کالای مهم به کشورهای آن زمان صادر می شده است. در گنجینه اردبیل که اینک در موزه ملی ایران (ایران باستان) موجود است، نمونه هایی از چینی های دوره «یوان» وجود دارد.

ساخت ظروف چینی در زمان سلسله مینگ (۱۳۶۸ – ۱۶۴۴ میلادی)

در دوره «مینگ» کارخانه های «جنیگ- ده-جن»، اهمیتی ویژه یافتند و به تولیدات بسیار انبوه ظروف گوناگون از این کارخانه ها از حمایت دربار و فغفوران برخوردار بودند و سرپرستی کارخانه مخصوص امپراطوری را اغلب یکی از خواجگان مسلمان دربار برعهده داشت. بخش عمده تولیدات کارخانه ویژه امپراطور جهت استفاده کاخ، درباریان و بزرگان کشور بود و بقیه به عنوان هدایا جهت سران کشورها بخصوص مسلمانان ارسال می شد. کارخانه ای دیگر «جنیگ-ده-جن» که کالاهای آن از نظر جنس و نقش در درجه دوم اهمیت قرار داشت در سراسر چین پخش می شد و مقادیر زیادی نیز به کشورهای آسیای مرکزی، آسیای جنوب شرقی، هند، آسیای غربی بخصوص ایران و اروپا صادر می گردید.

«جن – خه» یکی از خواجگان مسلمان و دوست و مشاور «یونگ-لو» فغفور چین بود. او نیز مدتی سرپرستی کارخانه ویژه امپراطوری را به عهده داشت. این خواجه مسلمان و سیاستمدار نظامی، هفت بار از طرف دو تن از فغفوران چین با کشتی های غول پیکر و مجهز با همراهی سربازان بسیار عازم کشورهای غرب شده، دریا و اقیانوس ها را در نور دیده و در سفرهای چهارم، پنجم، هفتم در جزیره هُرمز که مرکز تجارت مهم خلیج فارس بود حضور پیدا کرد.

بیشک سفرهای «جن-خه» به دور از جنبه های سیاسی نبوده است، ولی از دیدگاه امور تجاری و بازاریابی، او یکی از کسانی بوده است که در توسعه امور تجاری چین نقش حساسی داشته است. درون کشتی ای پهناور او مقادیر زیادی ظروف و اشیاء چینی، جهت اهداء به سران کشورها و حکام جزایر که در مسیر راه دریائی او قرار گرفته بودند وجود داشت. در زمان دو فغفور چین «یونگ – لو» و «شوان – ده» بر تعداد کوره و کارخانه های دولتی و نیز تعدادی که از حمایت فغفوران برخوردار بودند افزوده گشت.

ظروف آبی و سفید به رنگ «آبی محمدی» در زمان سلسله مینگ

در دوره «مینگ» چند نوع اشیاء چینی از جمله چینی های پنج رنگ و سه رنگ به بازار های جهان عرضه شد ولی نوع آبی و سفید از نظر رنگ آبی زیر لعاب و تنوع در نقش ها به اوج زیبایی و کمال رسید و مورد توجه خریداران و دوستداران هنر قرار گرفت. ظروف آبی و سفید بجا مانده از این دوره امروزه زینت بخش بیشتر موزه های جهان است. مردم چین ظروف آبی و سفید را «آبی محمدی» می نامیدند. چون در یک دوره خاص ماده کبالت از کشور ایران به چین صادر می شده است. در اواخر فرمانروائی سلسله «مینگ» به علت جنگ ها و آشوب های داخلی کارخانه های «جینگ-ده-جن» روبه ویرانی گذاشتند.

ساخت ظروف چینی در زمان سلسله چینگ (۱۶۴۴ تا ۱۹۱۲ میلادی)

در زمان سلسله «چینگ» تعدادی از کوره های چینی سازی عصر «مینگ» بازسازی و بسیاری دیگر از نو ساخته شدند و در دوره «كانک –شی» محصول کارخانه ها فراوان بود. در فاصله سال های ۱۸۵۰ و ۱۸۶۴ میلادی انقلاب «تای پینگ» باعث کشت و کشتار روزافزون مردم و ضعف سلسله «چینگ» گردید و دیگر هیچ فغفوری نتوانست از کارخانه های «جینگ- ده-جن» حمایت نماید. کارخانه ها بسته و کارگران دست از کار کشیدند. در سال ۱۸۴۰ میلادی انگلیسی ها در کانتون کارخانه چینی سازی را با استفاده از ماشین افتتاح کردند و چینی های نامرغوب تولید نموده به اروپا صادر کردند و به علت پایین بودن هزینه تولید باعث ورشکستگی صادرات چین در جهان شدند.

طرز ساخت ظروف چینی در دوره سلسله مینگ (۱۳۶۸ – ۱۶۴۴ میلادی)

چنان که در پیش اشاره شد مواد اولیه ساخت ظروف چینی، کائولن به اضافه سنگ سفید کوارتز می باشد. چینی گَران آن ها را کوبیده و نرم نموده و در محلی شبیه به حوضچه هایی با آب مخلوط می کردند و بطور مداوم با وسیله ای بهم می زدند تا مواد کاملا در آب حل شود. حاصل مخلوط را وارد حوضچه دیگری کرده و مجددأ عمل اول را تکرار می کردند. در مرحله سوم مواد کاملا حل شده را برای مدتی مدید رها می کردند تا آب اضافی موجود در خمیر تبخیر گردد. سپس عمل ورز دادن که مشکل ترین و آخرین و طولانی ترین مرحله جهت تهیه یک خمیر مناسب است شروع می شد. عمل ورز دادن شاید چندین سال طول می کشید و خمیر آماده شده که پدر روی آن کار کرده بود به پسر به ارث می رسید.

 خدای رحمت کند سعدی را که می فرماید:

آن شنیدم کنند در مشرق

به چهل سال کاسه ای چینی

 صد به روزی کنند در مغرب

لاجرم قیمتش همی بینی

بهر تقدیر خمیر آماده شده را برحسب نوع خمیر (درشت، متوسط، لطيف) به اشکال گوناگون در می آوردند. سپس اشیاء شکل گرفته شده را درون جعبه هایی از گل رسی که دارای چندین روزنه جهت ورود هوا به داخل آن تعبیه شده بود قرار می دادند و با درجه حرارت بالا در کوره می پختند.

بر اثر حرارت کوره که دمایی بین ۱۲۵۰ تا ۱۴۵۰درجه سانتیگراد داشت، کوارتز موجود در خمیره چینی ذوب گشته، کائولن را در خود ترکیب ساخته تبدیل به چینی بسیار سفید می نمود.

چینی گَران یک ظرف چینی با کیفیت عالی را دارای سه مشخصه می دانستند:

1. استحکام و صلابتی که فقط سنگ الماس می تواند به آن خراش وارد آورد.
2. شفافیت
3. نقوش و تزئینات

لعاب دهی و نقش اندازی

لعاب ماده ای بی رنگ، شفاف شیشه ای است. با افزدون اکسیدهای فلزی لعاب های رنگین بدست می آید. لعاب ها در نقاشی های زیر لعاب دو نوع هستند: شفاف، نیمه شفاف.

لعابهای شفاف اکسید سرب بیشتری دارند و اگر لعاب نیمه شفاف باشد، اکسید قلع افزون تر است. ظروف آبی و سفید که بیشترین رقم را در ظروف چینی جزیره هُرمز تشکیل می دهند از دو نوع لعاب شفاف و نیمه شفاف پوشیده شده اند. ماده آبی کبالت در زمان سلسله «یوان» و «مینگ» به اضافه شیوه های تولید لعاب توسط ایرانیان و اعراب وارد چین شده است. بعضی از محققین، کبالت صادراتی به چین را از ناحیه ختن در همسایگی بدخشان و کرمان دانسته اند. در چین کبالت نه چندان خالص از استان های «جیانگ-سی»، «يون-نن» «فو–جین» و «جه-جیانگ» به دست می آمد. بنابراین براساس کبالت وارداتی و نوع موجود در کشور چین رنگ های مختلف آبی به دست می آمد. چینی گَران، کبالت وارداتی از کشورهای مسلمان را «آبی–خوای» می نامیدند و بطور کلی چینی های آبی و سفید را آبی محمدی نامگذاری کرده بودند.

رنگ آبی محمدی بیشتر در دوره «شوان-ده» و «جیا–جینگ» به کار می رفت. در متون چینی نیز از یک رنگ آبی بسیار درخشان نام برده می شود که به آبی «سوماترایی» معروف بوده است. در دوره «مینگ» رنگ های حاصل از اکسید کبالت شامل: آبی روشن و درخشان، آبی سیر، آبی مایل به خاکستری، آبی مایل به بنفش، آبی مایل به سیاه بوده است. این تغییر رنگ ها بستگی به نوع کبالت، درجه غلظت رنگ در ترکیبات و بالاخره میزان و تغییرات دمای کوره بوده است.

مراحل لعاب دهی

طريق لعاب دهی بشرح ذیل است:

1. 1. ظرف شکل گرفته و آماده را لعاب داده برای پخت به کوره می بردند تا لعاب کاملا جذب بدنه گردد.
2. 2. گاهی ظروف را قبل از حرارت در کوره با یک ورقه لعاب که معمولا رنگین بود، پوشش داده سپس در کوره می پختند.
3. 3. پیش از لعاب دهی، سطح ظرف را با نقش و نگار تزئین می کردند و سپس یک ورقه لعاب روی آن پوشش داده به کوره برای پخت می بردند. این فن به نقش زیر لعاب مشهور است و غالب ظروف چینی جزیره هُرمز از این گروه می باشند.
4. 4. برای نقاشی روی لعاب از گرد شیشه رنگین استفاه می کردند. ابتدا ظرف مورد نظر را با لعاب پوشش داده پس از پخت در کوره روی آن را نقاشی می کردند.

گاهی برای لعاب و نقش های مختلف، یک ظرف بیش از دو بار به کوره برده می شد.

ظروف چینی جزیره هُرمز مربوط به قرن های 14، 15 و 16 میلادی

نمونه های مختلف چینی های وارداتی چین را باستان شناسان در مکان ها و تپه های باستانی یافته اند. که نشان از رواج این کالای مهم تجاری در ایران بوده است. یکی از قدیمترین مراکزی که می توان چینی های چین و ایران را مطالعه نمود، ظروف چینی جزیره هُرمز است. قطعات چینی های شکسته در انواع و اشکال مختلف که در گوشه و کنار جزیره پراکنده اند، بسیار متنوع می باشند. قطعات یافت شده از کاوش های باستان شناسی نمایانگر ارتباط مستقیم تجاری ایران و چین طی قرون ۱۴، ۱۵و ۱۶ میلادی است. گرچه تاکنون ظرف سالمی طی کاوش ها بدست نیامده است ولی غالب قطعات، وصالی شده و طرح هایی درخور مطالعه، تهیه گشته است.

اطلاعات ارزشمند نقوش

نوع نقوش، شکل، علامات بازرگانی و خطوط چینی، فارسی، عربی بر روی ظروف چینی جزیره هُرمز به ما اطلاعات مفید و ارزشمند تاریخی، هنری، دینی از زمان های گذشته می دهد. اولین کلنگ باستان شناسان مرکز باستان شناسی (سابق) پس از بررسی و جمع آوری سفالینه و  قطعات ظروف چینی جزیره هُرمز ، در سال های ۶- ۱۳۵۵ شمسی به سرپرستی حسین بختیاری بر چند تپه باستانی جزیره هُرمز زده شد و مقادیر زیادی قطعات چینی از ترانشه ها بدست آمد. نگارنده در آن زمان مسئولیت بررسی و تحقیق بر روی قطعات چینی را در هیأت باستان شناسان داشته است.

دومین هیأت کاوش باستان شناسی میراث فرهنگی کشور در سال های 73-1372 شمسی به مدت یک ماه به سرپرستی خانم فاطمه کریمی که اکثر اعضای هیأت را بانوان باستان شناس کشور تشکیل می دادند در قلعه هُرمز آغاز به کار نمود و نگارنده طی ابلاغ رسمی و به دعوت سازمان میراث فرهنگی کشور نیز افتخار حضور در این هیأت را داشته است. حاصل کاوش های هیأت اخیر یافت شدن انبوهی سفال و قطعات ظروف چینی جزیره هُرمز در بررسی های سطحی و کاوش در ترانشه ها بود. مطالعه بر روی آنها در دست انجام است و در آینده ضمن گزارش هیأت مزبور، نتیجه تحقیقات در مورد قطعات چینی نیز ارائه خواهد گردید.

نوشته های چینی در سفالینه های  آبی و سفید 

خطوط چینی به صورت ۴ تا ۶ کلمه در قسمت کف پایه تعدادی از ظروف چینی جزیره هُرمز نوشته شده است. این خطوط در چهار مورد به کار رفته اند.

1. علامت و نشان امپراطوری که معرف نام فغفور و سلسله حکومتی او بوده است.
2. در تعدادی از ظروف چینی جزیره هُرمز نوشته ها بیانگر دعا، آرزوی خوشبختی، عمر طولانی و جوانی پایدار، دولت و ثروت، تندرستی و ایمنی می باشند.
3. به شکل تک کلمه در روی ظروف چینی جزیره هُرمز با کف قسمت داخلی نوشته شده است.س
4. گاهی در کف پایه تک کلمه ای است که به عنوان مارک کارخانه به کار می رفته است.

نمونه هایی از این کلمات را در صفحات ۲۰ و ۲۱ ملاحظه می نمائید.

خط فارسی

یک نمونه بیشتر از خط فارسی بر روی ظروف چینی جزیره هُرمز یافت نشده است. به علت شکستگی ظرف فقط دو کلمه مشخص شده است «نگهدار تو»، که مربوط به یک بیت شعر بوده است. عبدالله قوچانی در صفحه ۸۴ کتاب اشعار فارسی کاشی های تخت سلیمان، یک نمونه کاشی را که یک بیت شعر فارسی به این مضمون دارد معرفی نموده است:

به کام تو بادا همه کار تو

خداوند بادا نگهدار تو

و نیز اشاره کرده است به این بیت در کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان که در صفحه ۴۷۴ کتاب آمده است و نام سراینده آن ذکر نشده است.

خط عربی 

از خط عربی بر روی ظروف چینی جزیره هُرمز در یک ظرف نسبتأ سالم فقط یک کلمه «الله» استفاده شده است.

خط تبتی

از خط تبتی بر روی ظروف چینی جزیره هُرمز در داخل سه ظرف استفاده شده و تکرار یک کلمه است و جنبه تزئینی دارد.

هشت سه خطی

یکی از ارکان مهم فلسفه چین «هشت سه خطی» است که چینی ها به آن «با-گوا» گویند. این نماد فلسفی ترکیبی از خطوط راست و بریده می باشد. بنیانگذار این رمز امیری به نام «ون» بود که از طرف دولت «شانگ» در غرب چین حکمرانی می کرد. پس از او پسرش «او» جانشین شده و او به کمک فرزانگان و دانایان چینی نماد هشت سه خطی را به ۶۴ علامت رساند. خطوط راست یا ممتد نماد آسمان «یانگ» و خطوط بریده رمز زمین «یین» می باشد. هشت سه خطی نماد هشت عنصر خلقت جهان یعنی: آسمان، زمین، تنور، آتش، آب، کوه، باد و مرداب است (به شکل صفحه ۲۱ توجه فرمائید). در وسط هشت سه خطی یانگ و یین که رمز آفرینش جهان است قرار دارد.

هشت سه خطی اساس کتاب «یی-چینگ» را تشکیل می دهد. کتابی است مقدس که قدمت سه هزار ساله دارد و مردم چین برای رفع مشکلات و راهنمائی با این کتاب تفأل می زنند. خطوط یی-چینگ با ضمیر ناخودآگاه انسان سر و کار دارد، مشکلات را بررسی و راه حلی پیشنهاد می نماید. جنبه مذهبی و عرفانی این کتاب اغلب معتقدان را بسوی آن کشانده است.

چند نمونه از ظروف آبی و سفید ظروف چینی جزیره هُرمز (همراه با طرح و عکس) معرفی می گردند:

مربوط به طرح اژدها

 داستان و مفهوم اژدها از نظر چینیان (طرح ۱ عکس ۱)

اژدها یک موجود افسانه ای است که در اغلب اسطوره های جهان نقش مهمی دارد. در چین اژدها یکی از نمادهای مهم دوران باستان است. مفهوم، تصویر، و اشکال گوناگون اژدها تا به امروز در افسانه ها، وقایع زندگی، اعتقادات، آداب و رسوم مردم چین تداوم پیدا کرده است. اژدها در باورهای مردم جهان به استثنای چین موجودی است پلید، کشنده آدمیان، از بین برنده، گیاهان و جانوران و وجودش ایجاد شر و نا امنی می کند. قهرمان کسی است که بتواند این موجود زهرآگین را از پای در آورد.

ولی از نظر مردم چین اژدها نه شوم است و نه وحشتناک. بلکه وجودش میمون و مبارک است و حرکتش خیر و برکت به همراه دارد. او نماد باران و حاصلخیزی و یکی از خدایان است. او باور مردم چین و فغفوران و ضامن سعادت و خوشبختی چینیان است. پیدایش این نماد پر قدرت را که دارای جنبه الهی است به دوره نوسنگی (عصر کشاورزی) چین نسبت می دهند و اولین تصویرش را به صورت کرم درازی با دو دست نشان می داده اند. میزان باران مورد نیاز کشاورزان منوط به لطف و کرم اژدهای آورنده باران است. او با رعد و برق و تگرگ در ارتباط است، هنگام بهار از دل دریا بیرون آمده، پروازکنان به میان ابرها می رود تا باران های بهاری را جاری سازد.

نقش اژدها 

نقش و شکل اژدها در تمام هنرهای چین از جمله: معماری، نقاشی، منسوجات، حجاری، منبت کاری، سفالگری و چینی سازی و سایر هنرها بکار رفته و اکنون هم جایگاه خود را حفظ کرده است. شکل و ترکیب وجودی اژدها از دوران نوسنگی تا زمان سلسله «هان» تغییرات زیادی پیدا کرده است. از زمان سلسله «هان» به بعد اژدها نشان سلطنت و حامی فغفوران گردید و ضوابط و شرایطی ویژه در مورد تجسم شکل او مقرر شد که تا به امروز هم ادامه یافته است.

طبق قرارداد تعیین شده، شکل اژدها ترکیبی است از حیوانات گوناگون بشرح زیر: بدن فلس دار مثل ماهی، یال اسب، شاخ گوزن، پنجه ببر، گوش گاو، سر گاو و یا شتر، چشمان خرگوش و گردنی شبیه به مار. اژدهایان در فرهنگ چین به چند نوع تقسیم می شوند که از میان آنها به ذکر سه نمونه اکتفا می شود:

1. «شن – لونگ» که از اژدهایان روحانی هستند و باعث ریزش باران می شوند.
2. «دی ۔ لونگ» که از اژدهایانی هستند که جریان آب رودخانه ها و دریاها را کنترل می نمایند.
3. «فو – جانگ» این گونه اژدهایان پاسدار گنج های مخفی و پنهان می باشند.

اژدهایان ضمنأ مظهر و نماد «یانگ» نیز بوده و دارای نیروی آسمانی و فعال و مثبت می باشند. محل زندگی آن ها دریا، کوهساران، زمین، میان ابرها و یا در غارهاست. هر کدام از اژدهایان وظيفه خاصی در این جهان به عهده دارند.

گونه های مختلف اژدها 

اژدهایان از نظر چنگال دارای تقسیماتی می باشند:

1. اژدهای ۵ چنگال رمز و نشان امپراطوری و دستگاه سلطنت و شاهزادگان و خویشان درجه یک امپراطور می باشد.
2. اژدهای ۴ چنگال رمز و نشان شاهزادگان و منسوبین درجه دو امپراطور است.
3. اژدهای ۳ چنگال رمز و نشان درباریان، شاهزادگان رده آخر و صاحب منصبان است.

ابتدا تصویر اژدها را با سه چنگال ترسیم می کردند، به مرور بر تعداد چنگال ها افزوده گشت در ابتدای دوره مغول غالبأ اژدها با سه چنگال ترسیم می شد و سپس به چهار و پنج چنگال هم رسید. در دوره «مینگ» غالبا اژدهایان پنج چنگالی هستند.

مطالب بیشتر:

کشف متن بودایی در افغانسان

شهر باستانی پترا نگینی در دل بیابان

شهرک باستانی آرکائیم در میان دیوار های دفاعی