شهر ایلامی حُریّه
عنوان اصلی نوشته شهر ایلامی حُریّه “تحقیقات باستان شناسی در شهر ایلامی حُریّه” است. این مقاله توسط آقای خسرو پور بخشنده نوشته شده است.
تحقیقات باستان شناسی
شهر ایلامی حُریّه در دشت وسیع و سرسبز حُریّه تقریبا در ۴۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش واقع است و از ابتدای جاده مخصوص معبد چغازنبیل و از مقابل روستای شیخ صالح سعيد (عمار) تا حوالی روستای خماط، گسترده شده است. این دشت، تمدنی از گذشته دور را در خود به امانت نگهداشته است. رودخانه دز که دارای چندین شاخه مهم بوده و شعبه های اصلی آن از ارتفاعات شهرستان های اراک، بروجرد، الیگودرز و کوه های بلند بختیاری سرچشمه می گیرد، و سهم عمده ای در تشکیل پرآب ترین رود ایران یعنی کارون دارد، از شمال این دشت عبور می کند.
تحقیقات باستان شناسی نشان میدهد که رودخانه های بزرگ در مسیر خود تمدن های بسیاری را پذیرا بوده اند و برای رود دز نیز که از شمال شهر ایلامی حُریّه عبور می کند، این امر صادق است. اما همین رود که به وجود آورنده تمدن در حُریّه است، همه ساله با بالا آمدن آب، مقداری از حاشیه شمالی حریه را شسته و آثار موجود در این قسمت را به زیر آب فرو می برد و با عقب نشینی آب مجددا این آثار آشکار می شوند، با پیشروی و عقب نشینی آب طبعا صدماتی به آثار وارد می شود (ع – ش – ۲-۱).
عوارض طبیعی پیرامون شهر
با توجه به وجود آثار در حاشیه رود که بیش از پنج تا ده متر با آب فاصله ندارند، احتمال زیادی وجود دارد که بستر فعلی رودخانه در گذشته دور عقب تر از محل فعلی خود قرار داشته و در زمان احداث آثار تهدیدی برای شهر ایلامی حُریّه به حساب نمی آمده است، اما در اثر تغییر مسیر رود، آثار به مرور زمان مورد تهدید قرار گرفته است. چرخش رودخانه از شمال غرب تا به شمال شرق حدود ۱۵۰۰ متر است که مانند نواری مرزی در شمال حُریّه کشیده شده است. مرز جنوبی فعلی دشت حُریّه را جاده مخصوص چغازنبیل محدود کرده است، اما نمی توان منکر این واقعیت بود که شمال و جنوب محوطه باستانی حُریّه به رود دز و جاده چغازنبیل ختم نمی شود، به یقین در صورت بررسی شمال رود دز و جنوب جاده چغازنبیل گستردگی آثار را مشاهده خواهیم کرد.
شواهد آشکار
شواهد آشکار به غیر از خسارات وارده توسط رود دز، عوامل طبیعی دیگر مانند باران نیز موجب جاری شدن آب در دشت شده و پس از شستن خاک، شکاف های عمیق و وسیعی را در دشت به وجود می آورد. این شکاف ها صدمات جبران ناپذیری به آثار شهر ایلامی حُریّه وارد آورده اند. نظیر این شکاف ها در مناطق دیگر خوزستان نیز دیده می شود. در بعضی نقاط عمق شکاف ها تا حدود پانزده متر از سطح دشت می رسد که دیواره آن ها به مثابه برش هایی برای شناسایی لایه های باستانی روشنگر هستند.
در دیواره این شکاف ها ردیف خشت های چیده شده در چند رگ و آجرهای شکسته و سالم چیده شده و در هم ریخته به وضوح دیده می شود. این شکاف ها که در تمام سطح دشت در جهات مختلف به وجود آمده اند به هنگام بارندگی چون آبرویی عمل می کنند که در دیواره و کف خود مقدار زیادی سفال، خشت و آجر را جای داده اند (ع – ش ۳).
سایر دور ها و گستردگی آثار
حُریّه نشانه هایی از دوره های مختلف باستانی را در خود جای داده است، که شواهد آن نمونه هایی از سفال های دوران های مختلف است. قدیمی ترین این سفال ها ایلامی و جدیدترین آنها سفال های اوایل دوره اسلامی است. این محوطه وسیع باستانی که تقریبا یک سوم آن به وسعت حدود ۱۱۰۰×۴۶۷ متر بررسی شده است، در اثر فرسایش و عوامل طبیعی، عوارض معماری سطحی بر روی خود را از دست داده است و فقط با دقت زیاد می توان شواهدی از عظمت و آبادانی گذشته را در این محل مشاهده کرد. این شواهد از کناره رود دز آغاز شده و به درون دشت که در ارتفاعی بالاتر از رود قرار گرفته کشیده شده و تا جاده چغازنبیل ادامه دارد.
گستردگی نشانه ها به صورت سفال و تکه های آجر از غرب به شرق از کناره جاده آسفالته شوشتر تا حوالی روستای خماط به چشم می خورد. این گستردگی از غرب هم سطح رودخانه بوده و در مرکز حداکثر حدود پانزده متر با رودخانه اختلاف سطح پیدا می کند، اما از طرف شرق مجددا از ارتفاع دشت نسبت به رودخانه کاسته می شود، به همین طریق است که رود دز به دشت نزدیک و از آن دور می شود (نقشه های شماره ۳ – ۱).
آثار معماری
آثار معماری قابل توجهی در شهر ایلامی حُریّه وجود دارد که قسمتی از آنها به طور آشکار در معرض دید قرار دارد. با توجه به اینکه در حُریّه حفاری علمی و تحقیقات گسترده صورت نگرفته، به غیر از چند مورد عوامل معماری قابل مطالعه، بقیه آثار در دل خاک پنهان مانده است. لذا در اینجا تنها به تشریح نکاتی می پردازیم که در دسترس و معرض دید قرار داشته اند.
جرز
از مشخص ترین آثار معماری در شهر ایلامی حُریّه می توان به یک جرز (؟) آجری اشاره کرد که در کنار رودخانه و به فاصله ده متری از آب قرار گرفته است. دیوار جرز با هفت رج آجر چیده شده که امتداد آن به طرف جنوب در دل دشت گسترده است. پی جرز تا عمق زیادی پایین رفته است. در پای جرز مقدار قابل توجهی آجر سالم و شکسته ریخته شده که در میان آن ها تعدادی آجر سوخته شده در اثر حرارت کوره به چشم می خورد. جرز که حدود نیم متر از ارتفاع آن از خاک بیرون مانده، بیش از دیگر آثار در معرض تهدید آب قرار دارد، شاید در چند سال آینده در اثر پیشروی و عقب نشینی آب اثری از آن برجای نماند.
این جرز به احتمال زیاد مربوط به یک ورودی است و دارای قرینه ای می باشد که در صورت حفاری مشخص خواهد شد (عکس – ش ۴).
مصطبه خشتی
خشت که مهمترین عنصر معماری در خوزستان و در شهر ایلامی حُریّه به حساب می رفته، منطقه وسیعی از کناره رود دز تا میانه دشت را پوشانید است. ضخامت لایه خشتی در بعضی قسمت ها نزدیک به دو متر می رسد که به صورت مصطبه ای عظیم ساخته شده است. این مصطبه خشتی از ساحل رودخانه چون دیواری بلند به نظر می رسد. خشت ها در شکاف های به وجود آمده در دشت و نیز همراه با آجرهای ایلامی که در قسمت های عمیق تر در زیر خشت کار شده اند، دیده می شوند (عکس – ش ۹ – ۵).
اتاقک های ساخته شده از قلوه سنگ های رودخانه ای
بسیار پیش آمده که در یک بررسی و کاوش کوتاه مدت در محوطه ای باستانی که دوره های مختلف را در خود دارد، با به دست آمدن یک شیئی یا موردی خاص که کاربرد آن نامشخص و مجهول به نظر می آید، سئوالات مختلفی در ذهن مطرح می شود که پاسخ صحیح به آنها منوط به مطالعه و بررسی و کاوش طولانی مدت در محل است. از جمله این مجهولات که در شهر ایلامی حُریّه به وجود آمد، اتاقک های ساخته شده با قلوه سنگ های رودخانه ای بود که تاکنون سه مورد آن شناسایی شده است. این اتاقک ها در یک خط و به فاصله های مختلف از هم قرار دارند. اتاقک ها را مشرف به رودخانه و به شکلی متفاوت با یکدیگر ساخته اند.
اتاقک اول
اتاقک اول در شهر ایلامی حُریّه به طول ۲۲۰ و عرض ۱۸۰ سانتیمتر بوده و ورودی آن رو به شمال باز می شود. در کف ورودی، پله سفالین توخالی به شکل مکعب مستطیل کار گذاشته شده است که با توجه به باز بودن یک طرف آن احتمالا به عنوان ناودان و یا قسمتی از یک راه آب به کار می رفته است. کف اتاقک با خاک و گچ مخلوط با قلوه سنگ رودخانه ای کوبیده شده است. دیوارهای اتاقک را با خرده های آجر و سفال و قلوه سنگ بالا آورده و سطح دیوار را با گچ اندود کرده اند. ارتفاع دیوار ۶۰ سانتی متر بوده و بالای دیوار با یک ردیف قلوه سنگ ریز پوشانیده شده است (پلان شماره یک).
اتاقک دوم
اتاقک دوم در شهر ایلامی حُریّه در حدود چهارده متری غرب اتاقک اول واقع شده است. اتاقک به وسعت ۳×۲ متر در جهت شرقی، غربی با قلوه سنگ های رودخانه ای و ملات ساروج به شکل یک چهار دیواری بسته بدون ورودی ساخته شده است. دیوارها که با قلوه سنگ های رودخانه ای بالا آمده اند ارتفاع متفاوت دارند، دیوار جنوبی که نسبت به دیوارهای دیگر بلندتر ساخته شده، یک متر ارتفاع دارد. عرض دیوارها ۲۵ سانتی متر است. کف اتاقک نیز با قلوه سنگ های رودخانه ای و ساروج فرش شده است و آثار قیر بر روی کف دیده می شود. در کف این اتاقک مقداری سفال اوایل دوره اسلامی (قرن سوم و چهارم) پراکنده بوده است (عکس. ش ۱۰).
اتاقک سوم
اتاقک سوم در شهر ایلامی حُریّه در حدود دویست متری غرب اتاقک دوم به خط مستقیم و به فاصله پنجاه متری از رود دز، نزدیک به محل چرخش رود به طرف شمال غرب، مجموعه ای از دو اتاق شمالی و جنوبی که در امتداد یکدیگر ساخته شده، قرار دارد که از قلوه سنگ های رودخانه ای و ساروج ساخته شده اند. در این دو اتاقک برخلاف اتاقک های قبلی، دیوارها از دو طرف کاملأ قيراندود شده اند. کف اتاقک ها با قلوه سنگ مفروش شده و سپس با یک لایه قیر، اندود شده است. اندازه اتاقک بزرگ ۲۹۳×۳۸۰ سانتی متر و اندازه اتاق کوچک که در شمال اتاق بزرگ و در سطحی پایین تر از آن قرار گرفته ۲۶۰×۱۹۰ سانتی متر است.
در حد فاصل بین دیوار دو اتاق، ۳۰ سانتی متر فضای خالی وجود دارد. در اتاق بزرگ برای تراز کردن کف، قسمت جنوبی را عمیق تر خاکبرداری کرده اند که باعث به وجود آمدن ۲۰ سانتی متر اختلاف ارتفاع در دیوار شمالی و جنوبی شده است. اتاق بزرگ به صورت یک چهاردیواری بسته بدون ورودی ساخته شده است. در گوشه شمال غرب اتاق کوچک، چهار ردیف پله آجری به عرض ۳۰ سانتی متر و ارتفاع ۲۰ سانتی متر تعبیه شده که در گوشه جنوب غرب به کف می رسد. دیوارهای اتاق در جنوب ۷۵ سانتی متر و در شمال ۶۰ سانتی متر ارتفاع دارد که این اختلاف ارتفاع برای تراز شدن کف اتاق به وجود آمده است (پلان ۲) (عکس شماره ۱۲ – ۱۱).
تاریخگذاری اتاقک ها
به طورکلی اتاقک ها در نظر اول به صورت رگ هایی از قلوه سنگ به عرض ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر به نظر می رسد که بر روی آنها گیاهان صحرایی روییده است و فقط با دقت و کنجکاوی می توان به وجود آنها پی برد. با توجه به نوع آجرهای به کار رفته در پله های اتاق کوچک و همچنین نمونه سفال های به دست آمده از کف اتاق ها که بیشتر مربوط به اوایل دوره اسلامی هستند، بنای این اتاق ها را می توان در دوره اسلامی دانست. کاربرد و زمان دقیق تر ساخت این اتاقک ها به بررسی و کاوش بیشتری در حریه نیاز خواهد داشت.
کف آثار معماری
از عناصر معماری قابل توجه دیگری که در شهر ایلامی حُریّه به دست آمد باید به دو کف در دو نقطه مختلف اشاره کرد.
کف اول: در شمال شرقی دشت و مشرف به رودخانه، در نمای یکی از شکاف ها خطی باریک مشاهده و پس از ۶۵ سانتی متر خاکبرداری کفی با مخلوط کوبیده شده از گچ و خاک و خاکستر به دست آمد که به طرف غرب ادامه داشت. به فاصله حدود سه متری از این کف مصطبه ای خشتی در عمق ۸۰ سانتی متری از سطح دشت قرار داشت (عکس ش۱۳).
کف دوم: در فاصله حدود ۱۵۰ متری منتهی الیه چرخش رودخانه به شمال شرق، اتاقی به وسعت ۳×۴ متر را پوشانده. این کف که در عمق ۶۰ سانتی متری از سطح دشت قرار دارد با مشاهده گوشه ای از لبه یک تغار که به نظر تکه ای از یک لبه شکسته می آمد، کشف شد. کف از خاک کوبیده و در جهت شرقی، غربی ساخته شده است. در وسط ضلع جنوبی کف تغاری کار گذاشته شده که با توجه به شیار به وجود آمده در این سمت، قسمتی از کف را تخریب کرده است، تغار احتمالا در وسط اتاق قرار داشته است. کف تغار مخروطی شکل بوده و تمام سطح داخلی آن قيراندود است. ارتفاع تغار ۶۰ سانتی متر، قطر دهانه ۷۵ سانتی متر و ضخامت لبه آن ۶ سانتی متر بوده و زیر لبه خارجی با نقوشی زنجیره ای شکل برجسته تزیین شده بود (عکس ش ۱۵ – ۱۴).
مجموعه آجری
روبه روی محل چرخش رود دز به شرق و به فاصله حدود دویست متری به خط مستقیم، به طرف جاده هفت تپه به شوشتر، مجموعه ای آجری در هفت ردیف از دل خاک بیرون آورده شد که از نظر نوع ساخت و کاربرد آن، منحصر به فرد است و تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد تاکنون نمونه ای از آن مورد مطالعه قرار نگرفته است. این مجموعه در محدوده ای به طول ۴۳۰ و عرض ۳۸۰ سانتی متر در عمق ۲۰ سانتی متری از سطح زمین قرار گرفته بود. طول هر ردیف آجری ۳۲۰ سانتی متر بوده و هر ردیف ۳۰ سانتی متر با ردیف دیگر فاصله دارد.
هر ردیف آجرچین شبیه مکعب مستطیلی است که ۳۲۰ سانتی متر طول، ۳۰ سانتی متر عرض و ۲۵ سانتی متر ارتفاع دارد که به صورت روباز و توخالی ساخته شده است و از وسط حدود ۴۵ درجه قوس داده شده است. دو دیواره مکعب مستطیل ۲۵ سانتی متر از هم فاصله دارند. آجرهای دیواره ها از طرف لبه روی زمین کار گذاشته شده اند. دیوارهای مجموعه از دو طرف با گچ اندود شده است دیواره محدوده ای که مجموعه در آن قرار گرفته است، خاکی سفت تر از زمین اطراف خود دارد و نشان میدهد که بر روی آن کار شده است (طرح شماره یک).
تأمین آب
مسئله تامین آب همیشه یکی از مهم ترین مشکلات، به ویژه در مناطق گرمسیر در گذشته بوده است. چه برای استفاده کشاورزی و چگونگی انتقال آن از نقطه ای به نقطه دیگر به منظور آبیاری و چه برای مصارف شخصی به (صورت زدن چاه و یا ذخیره سازی) فکر انسان را به خود مشغول کرده است. این مشکل در شهر ایلامی حُریّه با زدن حلقه های چاه حل شده بوده و برای انتقال آب نیز از لوله های سفالین (تنبوشه) استفاده کرده بودند.
چاه های آب
ساحل رودخانه و نیز در شکاف های به وجود آمده در شهر ایلامی حُریّه چند حلقه چاه که دیواره آنها با آجرهای 8×33×33 سانتی متری دورچین شده است، وجود دارد که تقریبا تمام آنها تخریب شده است. دو حلقه از این چاه ها در دیواره شکافی که از مقابل روستای شیخ صالح سعید تا کناره رودخانه امتداد دارد، قرار دارند و سه حلقه دیگر از این نوع چاه در حاشیه رودخانه و نزدیک به آب واقع شده است. قطر دهانه چاه ها تقریبا با چند سانتی متر اختلاف یکسان است. قطر داخلی چاه ها ۱۳۰ و قطر دهانه خارجی آنها ۱۷۴ سانتی متر است.
در اطراف همه چاه ها به خصوص چاه های کناره رودخانه مقدار زیادی آجر سالم و شکسته ریخته شده است. در میان آجرهای پراکنده در اطراف چاهی که مقابل جرز آجری قرار دارد، نیمه ای از یک آجر کتیبه دار به خط میخی ایلامی به دست آمد. کف چاه ها نسبت به هم در سطوح مختلف قرار گرفته اند. دو حلقه از چاه ها دارای زیرسازی آجری بوده و کف آنها با آجر بالا آورده شده است. یکی از این دو چاه که در کنار رودخانه قرار گرفته است، نزدیک به یک متر بالاتر از آب رودخانه قرار دارد، این چاه با آجر زیرسازی شده و سطح زیرسازی محوطه ای نزدیک به ۱۵۰ سانتی متر را پوشانده است (عکس ش ۱۶).
چالش دوره بندی برای چاه های آب
در شهر ایلامی حُریّه برای دورچینی بدنه چاه از آجرهای سالم و شکسته استفاده کرده اند. لذا این سؤال مطرح می شود که این چاه ها در دوره ای جدیدتر با مصالح دوره ایلامی ساخته شده اند. طرح این سؤال بیشتر از آنجا ناشی می شود که شاهد وجود آثار با عظمتی از معماری دوره ایلامی در کنار حریه هستیم، وجود این چاه ها نیز با آجرهای شکسته و ناقص در مقابل معماری پیچیده و کامل این دوره بسیار ناقص و حقیر جلوه می نماید، در حالی که وجود چاه در این منطقه امری مهم و حیاتی به شمار می رفته و می رود (عکس ش ۱۸ – ۱۷).
تنبوشه های انتقال آب
در محوطه میانی شهر ایلامی حُریّه نشانه هایی از روش انتقال آب به وسيله لوله های سفالین (تنبوشه) به دست آمد. تنبوشه ها که در عمق ۱۰ سانتی متری از سطح زمین قرار داشتند، بقایای راه آبی طولانی هستند که از بین رفته و فقط ۱۸۴ سانتی متر از آن باقی مانده است. تنبوشه ها به صورتی کار گذاشته شده اند که قسمت باریک یک تنبوشه درون قسمت گشادتر تنبوشه دیگر قرار گرفته است. طول هر لوله سفالین ۴۶ سانتی متر و قطر شکم لوله ها ۱۵ سانتی متر است. مقدار زیادی تنبوشه شکسته در دشت و شکاف های بوجود آمده پراکنده است. تنبوشه ها در جهت شرقی کار گذاشته شده اند و چندان فاصله ای با اتاقک های قلوه سنگی ندارند (عکس شماره ۱۹).
تغارهای بسیار بزرگ با کف مخروطی
در بررسی دشت حریه، نزدیک به جاده مخصوص چغازنبیل نمونه هایی از تغارهای بسیار بزرگ با کف مخروطی شکل و بدنه قیراندود شده به دست آمدند. بیشتر این تغارها ابتدا به تصور اینکه تکه های سفالی هستند مورد توجه و مطالعه قرار گرفتند اما پس از کند و کاو، و گسترش خاکبرداری تغارهای بزرگی به ارتفاع ۷۵ سانتی متر با قطر دهانه ۱۱۵ سانتی متر آشکار شدند.این تغارها به صورت منفرد و یا مجموعه ای از دو یا سه تغار در کنار هم قرار داشتند. در یک مجموعه سه عدد تغار به گونه ای در کنار هم قرار داده شده بود که لبه هر سه تغار بر هم مماس بود. تا حدود یک متر پیرامون تغارها را خاک سفتی در برگرفته بود، که بیشتر شبیه به خشت بود (عکس ش ۲۱ – ۲۰).
نکته قابل توجه در دشت حریه، تداوم حضور تغییر نیافته زندگی کوچ نشینی از گذشته دور تاکنون است. کوچ نشینان به پیروی از پیشینیان خود همه ساله از نیمه دوم فصل زمستان تا اواخر فروردین ماه به همراه گله های خود از راه دور لرستان (اطراف اليگودرز) به این محل کوچ و اتراق می کنند. اجداد این کوچ نشینان، برای سیرآب کردن احشام خود از خمره های سفالین، آبشخورهایی می ساختند که امروزه نیز مورد تقلید فرزندانشان قرار گرفته است.
شواهد کوچ نشینی
نمونه این آبشخورهای قدیمی در چند نقطه از دشت در عمق های بین ۲۰ تا ۶۰ سانتی متر به دست آمد. آبشخورها این گونه ساخته شده است که خمره های بزرگ سفالین را پس از بریدن کف از طول به دو نیم کرده و به صورت خوابیده در امتداد هم قرار داده اند، به طوری که لبه یک خمره بر کف خمره دیگر تکیه داده شده است، برای حفظ تعادل آبشخورها، تکه های سفال را به پهلوهای خمره ها قرار داده اند. طول هر یک از خمره های خوابیده ۱۲۰ سانتی متر و قطر شکم آنها ۵۰ سانتی متر است (عکس ش ۲۴ – ۲۲).
در بالای آبشخور سه خمره ایستاده قرار داده شده که بر روی شانه یکی از خمره ها علامتی به شکل ( ) کنده شده است. خمره ها یک متر ارتفاع دارند، قطر دهانه آنها ۱۵ سانتی متر و قطر شکم ۴۵ سانتی متر است. این خمره ها با سفال نخودی رنگ ساخته شده اند. داخل همه خمره ها تا زیر لبه خارجی قیراندود شده است. درون خمره های خوابیده (آبشخور) مقدار زیادی سفال دوره پارتی ریخته شده بود [برای اطلاعات بیشتر به نسخه اصلی مقاله رجوع کنید]. وجود چنین آبشخورهایی می تواند نشانگر حضور کوچ نشینان از گذشته دور در این محل باشد، کما اینکه کوچ نشینان گله دار امروزین نیز از نمونه های فلزی این گونه آبشخورها که از بشکه های فلزی نصف شده از طول ساخته شده است، استفاده می کنند.
تدفین
درگمانه ای که با شماره ۳۰ در بخش شرقی شهر ایلامی حُریّه بر روی تپه ای به ارتفاع حدود سه متر باز شد، در عمق ۱۳۰ سانتی متری، پس از رسیدن به لایه ای از خشت به منظور پی بردن به ضخامت لایه خشتی و مقایسه آن با مصطبه ای میانه دشت، دو رگ از خشت ها برداشته شد و پس از آن جمجمه ای آشکار گردید. با گسترش سطح کار، اسکلت نسبتا کاملی که فقط از مچ پا به پایین از بین رفته بود، به دست آمد. صورت اسکلت رو به جنوب بود و بدن در جهت شمال غربی، جنوب شرقی و تقریبا به پهلوی راست خوابانده شده بود. طول اسکلت ۱۵۵ سانتی متر و دندان های کاملا سالم آن نشانگر جوان بودن صاحب اسکلت بود. سر بر روی خشت قرار داده شده بود، و دور اسکلت را نیز با خشت کار کرده بودند (عکس ش ۲۶ – ۲۵).
والتر هینتس در مورد گورها و تدفین در دوره ایلامی می نویسد: «تقریبا همیشه یک کوزه گلی در گور به عنوان هدیه قرار داده می شد، وقتی یک ایلامی فوت می کرد به سادگی و بدون کفن زیر کف خانه اش دفن می شد، اما هر چه قدر فقیر هم که بود یک ظرف گلی همیشه پیش پای او دفن می شد، ثروتمندان هم این قبیل ظروف را همراه داشتند، چه در تابوت های گلی قرار گرفته باشد چه در قبرهای زیبایی که از آجر ساخته شده بود. در عین حال کانال هایی هم وجود داشت که از طریق آنها می شد آب در قبرها ریخت» (هینتس: ص ۷۱: ۷۶). در گور به دست آمده به موردی که تدفین ایلامی انجام گرفته باشد برخورد نشد. لذا این گور با توجه به گفته هینتس نمی تواند ایلامی باشد و به احتمال تدفین در دوره های جدیدتر صورت پذیرفته است.
تابوت های سفالین
در کف و دیواره شکاف های به وجود آمده در شهر ایلامی حُریّه، تکه هایی از تابوت های سفالین بدون لعاب و درپوش دیده می شود که دو نمونه آنها مشخص تر است. یک نمونه با بدنه ساده و بدون تزیینات که متعلق به یک کودک بوده و دیگری تابوتی بزرگ که دور لبه آن به صورت دندانه های برجسته تزیین شده است.
نمونه هایی از درپوش تابوت نیز در محل های ذکر شده دیده شد. نمونه اول در پوشی از سفال نخودی رنگ با تزییناتی به صورت چند ردیف خطوط عمودی موازی هم که به حالت فرو رفته قرار دارد. در زیر هر خط یک نقطه بزرگ فرو رفته تزیین را کامل کرده است. تزیینات را با فشار انگشت به وجود آورده اند (عکس ش ۲۷). نمونه دوم: در پوشی سنگی است که در کناره رودخانه، نزدیک به شکافی که نمونه تابوت ها و درپوش تابوت ها در آنجا به دست آمد، مشاهده شد. درپوش آن شکسته و چند تکه شده بود که با سر هم کردن آنها می شد در پوش کاملی به دست آورد. این درپوش را با توجه به نمونه مشابه آن که در همدان به دست آمده می توان همزمان با دوره پارتی تاریخگذاری کرد (عکس ش ۲۸).
اشیاء به دست آمده
دیگ سنگی
قسمتی از یک دیگ سنگی دوره اسلامی با دستگیره برجسته توپی شکل که از بدنه تراشیده شده است، در بررسی کناره رود دز بدست آمد، اثر نوک قلم بر روی بدنه دیگ به صورت شیارهای عمیق برجای مانده است (عکسش ۲۹).
لوله های سفالین (قالب)
در کناره رودخانه و در میان شکاف های دشت، تعدادی لوله های سفالین به هم پیوسته با کف مسطح مشاهده شد که با توجه به بسته بودن انتهای آنها و کف مسطحشان احتمالا به عنوان قالب استفاده می شده است. طول قالب ها ۱۰ سانتی متر بوده و به تعداد نامحدود به هم متصل بوده اند. قطر دهانه لوله ها تقریبا به یک اندازه بوده و در حد فاصل میان هر دو لوله فرورفتگی عمیقی وجود دارد. تعدادی از قالب ها که در مجاورت آتش قرار داشته اند، بسیار سخت و قرمز رنگ شده اند. خود قالب ها از سفال نخودی رنگ ساخته شده است (عکس ش ۳۰).
پیاله سفالین
تنها شیئ سالم که در بررسی سطحی در شهر ایلامی حُریّه به دست آمد، پیاله ای کوچک با لعاب آبی با قطر دهانه ۱۰ سانتی متر و ارتفاع ۵ سانتی متر بود. کف پیاله صاف نبوده و بدنه نیز تقارن کامل ندارد. سطح داخلی پیاله کاملا با لعاب پوشیده شده و سطح خارجی فقط تا زیر لبه دارای لعاب است. نمونه این پیاله بیشتر در دوره پارتی دیده شده است (عکس. ش. ۳۱).
پیکره حیوان
به هنگام بررسی حاشیه رودخانه از میان آجرهای پراکنده در ساحل، نیمه ای از پیکره یک حیوان یافت شد که پس از جستجو در فاصله ای نسبتا دور، نیمه دیگر پیکره نیز به دست آمد. با اتصال دو نیمه پیکره، یک حیوان که احتمالا تجسم یک گراز است، مشخص شد. این پیکره کوچک یا ظرف، از سفال قرمز رنگ ساخته شده است، بر روی کمر حیوان دو فرورفتگی ایجاد شده، فرورفتگی بزرگ به شکل مربع است که از پشت گردن تا وسط کمر را پر کرده و فرو رفتگی کوچک به شکل مستطیل است که به طور عرضی تمام پهنای باسن را پوشانده است.
دور لبه فرورفتگی ها با دایره های کوچک کم عمق که با نوک انگشت به وجود آمده، تزیین شده است. سر پیکره جدا شده و دست ها و پاها کوتاه و مستقیم ساخته شده اند. دم حیوان نیز به صورت یک برجستگی کوچک زایده مانند مجسم شده است با توجه به شکل پیکره به احتمال نزدیک به یقین از این ظرف در مراسم مذهبی استفاده می شده است. درون فرورفتگی های روی کمر پیکره قیراندود شده است (عکس ش ۳۲).
آجر نبشته
مهم ترین سند مکتوب در شهر ایلامی حُریّه که در صورت خوانده شدن پاسخگوی بسیاری از سئوالات خواهد بود، آجر نبشته ای با خط میخی ایلامی است. این آجر نبشته در بررسی سطحی کناره رودخانه از میان انبوه آجرهای انباشته شده در اطراف یکی از چاه ها که در مقابل جرز آجری قرار دارد، به دست آمد. این آجر نبشته حدود نیمی از یک آجر کامل است. در سال ۱۳۶۶ نیز در حوالی همین محل تکه ای دیگر از آجری کتبیه دار به دست آمده بود که نام الهه منزیت (Manzit) یا منزات (Manzat) بر روی آن خوانده شده است. این سند مکتوب در صورتی که نام مکان و یا یکی از شاهان ایلامی را در خود داشته باشد، می تواند ایلام شناسان را در شناسایی دقیق تر این محل یاری نماید (عکس ش ۳۳).
مرکز بزرگ مذهبی ایلام، تیکنی
قبلا نیز اشاره شد که تمدن های مهمی در مسیر رودهای بزرگ به وجود آمده اند به طوری که امروزه به علت گسترش شهرها بعضی از رودها از داخل شهرهای بزرگ عبور کرده اند. تغییر مسیر رودها تغییراتی را در جهت توسعه شهرها داشته است. رودهای کرخه و دز در خوزستان سهم مهمی در تشکیل تمدن های این دشت دارا بوده اند و شهر ایلامی حُریّه را باید یکی از بارزترین تمدن های به وجود آمده در مسیر رود دز دانست، شاید هم بتوان این محل را شهر قدیمی و مرکز بزرگ مذهبی ایلام یعنی تیکنی (Tikni) دانست که در فاصله بین شوش و چغازنبیل قرار داشته است.
دکتر نگهبان در راهنمای موزه هفت تپه در مورد تیکنی گفته است که: «آثار معماری و ساختمان های مذهبی و معابد مکشوفه در هفت تپه که قسمت عمده و اعظم بقایای باستانی را تشکیل می دهند، شاید معرف شهر قدیمی و مرکز بزرگ مذهبی ایلام تیکنی باشد که در فاصله مابين شهر شوش و چغازنبیل واقع شده است و از نظر جغرافیایی، موقعیت هفت تپه با این فرضیه هماهنگی دارد. ناگفته نماند که تاکنون مدارک قانع کننده ای که دال بر اثبات این نظریه باشد در حفاری هفت تپه به دست نیامده است و پیشنهاد این نظریه فقط به علت عظمت بقایای باستانی هفت تپه است که بزرگترین مجموعه در فاصله بین شوش و چغازنبیل بوده است.»
با استفاده از این فرضیه و وجود بقایای عظیمی از خشت که بخش وسیعی از محوطه را تا عمق نزدیک به دو متر پوشانده است و هم چنین وجود محل احتمالی شهر تیکنی در مسیر راه شوش به چغازنبیل که حُریّه امروزی نیز در این مسیر قرار دارد، شاید بتوان حُریّه را همان شهر تیکنی فرض کرد.
حل سکنای طبقات خاص و مردم عادی در دوره ایلامی
فرضیه دیگری را نیز در مورد شهر ایلامی حُریّه می توان مطرح کرد، مبنی بر اینکه حُریّه محل سکنای طبقات خاص و مردم عادی در دوره ایلامی بوده است. به علت قرار گرفتن این شهر بر سر راه شوش و چغازنبیل همزمان با دور اونتش ( Dur – Untash ) در سال (۶۴۰ – ۶۴۵ پ.م) در اثر حمله آشور بانیپال و جنگ با هومبان هلتش سوم (۶۳۶ – ۶۴۸ پ.م) ( Humban – haltash ) همراه با شوش و چغازنبیل ویران شده است. در اثر همین ویرانی و شکست، ایلام جدید نیز از میان می رود.
این فرضیه را از آنجا می توان مطرح کرد که هنوز در چغازنبیل و اطراف آن محل سکونت طبقات عادی مشخص نشده و مدرکی نیز در این مورد به دست نیامده است و چغازنبیل (دور اونتش) با توجه به موقعیت مذهبی و شاه نشین بودنش، نمی توانسته محل سکونت افراد عادی بوده باشد. معبد چغازنبیل برخلاف «ده نو» که از حُریّه دیده می شود، در موقعیتی قرار دارد که از حُریّه قابل رؤیت نیست و فقط به هنگام نزدیک شدن به معبد پس از گذر از پیچی که شبیه به یک گذرگاه است به تدریج از بالاترین طبقه به چشم می خورد و کم کم در مقابل دیده گان گسترده می شود.
پنهان سازی شهر از دید عموم مردم
شاید در این نوع انتخاب محل، قصد و اعتقادی وجود داشته است تا معبد به یکباره در معرض دید افراد عادی و همگان قرار نگیرد. در شهر ایلامی حُریّه خلاف این امر وجود دارد، دشتی باز که از فاصله دور در معرض دید مستقیم قرار دارد. شهر ایلامی حُریّه بعد از سقوط ایلامی ها سکونت اقوام دیگر را پذیرا بوده است و تا به امروز هم مورد توجه و استفاده کوچ نشینان گله دار است.
تهدیدات پیش روی
مسئله ای که همه ساله می تواند تهدیدی جدی برای آثار حریه به حساب آید، صرف نظر از عوامل طبیعی که با آن نمی توان به راحتی مقابله کرد، کوچ سالانه چادرنشینان از لرستان و اطراف شوشتر برای استفاده از چراگاه ها و مراتع این محل است، این کوچ نشینان که شواهد حضورشان از گذشته دور در چند نقطه به دست آمده است تا قبل از حضور میراث فرهنگی در محل، به طور سطحی به آثار نگاه می کردند، اما بعد از مشاهده و شناخت آثار، دیگر نمی توان امنیتی برای آثار سطحی احساس کرد.
اگر تا به حال بازی کودکان چادرنشین سفال ها و آجرهای پراکنده سطحی را جابه جا می کرده است، از این به بعد حفاری خمره ها و تغارهایی که قسمتی از لبه آنها از خاک بیرون مانده است و یا در اثر بارندگی ظاهر می شوند و نظیر آن در دشت بسیار موجود است، به صورت نوعی مشغله چوپانان برای سودجویی در خواهد آمد.
مطالب بیشتر:
انجام طراحی کارت ویزیت خلاقانه
