آیین میترایی: معابد مقدس، افسانه های ودایی و ادراک ارمنیان باستان
در آیین میترایی ، میترا خدای نور، خلوص، نیکی و حقیقت بود که در ایمان آریایی های باستان جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است.
گسترش میترایسم
در مورد گسترش آیین میترایی (Mithras, Mithra) نظرات مختلفی وجود دارد. اما قابل اطمینان ترین و اولین نوشتار درباره میترایسم اشاره به قرن 14 قبل از میلاد دارد. در پیمان مابین پادشاهی میتانی، شاتیوازا (Shativaza) (1350 پیش از میلاد) و پادشاه هیتیت سوپی لولیما (Suppiluliuma) (1380-1346پیش از میلاد) به نام میترا اشاره شده است. همچنین در کتیبه های میخی فارسی و در متون ودایی هندی از قرن چهارم قبل از میلاد به آیین میترایی اشاره می شود.
محققان اعتقاد دارند که در نتیجه تحولات مذهبی عصر اردشیر دوم ساسانی (395 میلادی)، آیین میترایی و آناهیتا از طریق ترکیب با مذهب زرتشتی وارد سرزمین پارس شدند. همچنین در قرن اول قبل از میلاد میترایسم به رم نفوذ کرد. سپس در قرن سوم میلادی این آیین بین المللی شد و از هند تا دریای سیاه، از بالکان تا انگلیس و اسپانیا رواج یافت. در سراسر اروپا بیش از چهارصد ویرانه معبد میترایی وجود دارد. بنابراین مکتب در قرن چهاردهم قبل از میلاد از فلات ارمنستان به جنوب سرزمین پارس و هند آمده، و سپس در قرن اول پیش از میلاد به اروپای شمال غربی گسترش یافته است.
معابد آیین میترایی
در شمال ارمنستان معبد اصلی میترا در روستای باگاریچ (Bagaritch)، منطقه درجان (Derjan) قرار گرفته است. همچنین گفته می شود که معبد گارنی (Temple of Garni) نیز به آیین میترایی اختصاص دارد. علاوه بر این در شهر آرتاشات (Artashat) ویرانه های معبد میترائی ساخته شده از سنگ مرمر سیاه کشف شده است. این معبد در قرن اول میلادی توسط تیرداد یکم، پادشاه اشکانی ارمنستان بازسازی شده است. یک مجسمه میترا در نزدیکی مقبره آنتیوخوس اول (Antiochus I) در نمرود داغ (جنوب شرقی ترکیه) قرار دارد. وی را می توان در سمت چپ آرامازد (خدای خالق در اسطوره ارمنی Aramazd) به صورت نشسته، قبل از عصر مسیحیت مشاهده نمود. همچنین در حماسه باستان ارمنی “داوید ساسونی“(Daredevils of Sassoun) می توانیم شخصیت میترا را ببینیم.
در مجسمه های باستانی میترا اغلب به عنوان یک مرد قدرتمند با یک کلاه فریگی (Phrygian) یا ارمنی به تصویر کشیده می شد که یک گاو مقدس (tauroctony) را می کشد. در پانتئون ارمنی میترا خدای نور و پاکی بود. همچنین اعتقاد بر این است که معبدی مختص به میترا در آرماویر (Armavir) پایتخت باستانی ارمنستان یافت شده است. فرقه میترا در قرن چهارم قبل از میلاد شروع به ناپدید شدن گذاشت.
افسانه های میترایسم
طبق عقاید باستانی ارمنیان، 365 قدیس در قلب خورشید زندگی می کنند. هر یک از آنها صاحب یک روز از سال هستند. این قدیسان به منظور ممانعت از حضور شیطان منصوب شده اند. گفته می شود که در دریای شور (دریاچه وان) سنگی وجود دارد که هنگام تاریکی بهشت، نور روی سنگ افتاده و پس از زمانی کوتاه میترا متولد شده است. او به جز کلاه فریگی بر روی سر چیزی بر تن ندارد. وی هنگام تولد کاملا برهنه، با مشعلی را در دست چپ جهان را روشن می کند. پس از کشتن گاو نر، میترا جهان را با اعضای بدن گاو خلق می کند.
طبق نوشته های استرابو، در زمان امپراتوری هخامنشیان، ساتراپی ارامنه در جشن های سالانه میترایی 20.000 اسب را به میترا هدیه می کردند. طبق مطالعات انجام شده در خصوص میتراییسم، ارمنه روز اول ماه (Areg) که مصادف با اول ماه مهر ایرانی بود را جشن می گرفتند. همچنین ماه هفتم ارمنی به نام مهکان (մեհեկան- Mehekan) و هشتمین روز هر ماه به نام میترا خوانده می شود.
متولد صخره
میترا، خدای نور، مهربانی و پیمان ها در واقع از سنگ متولد شده است. این ویژگی ها بوسیله ی یافته های باستان شناسی و حکاکی های روی سنگ در صومعه گغارد (Geghard) در ارمنستان به تایید رسیده است. در سال 1953 و 1954 طی تحقیقاتی در اسکی کاله ترکیه(Eski Kale)، تونلی به عمق 160 متر در دامنه کوهی که به دو اتاق دایره ای منتهی می شد، کشف شد. این اثر مشابه تونل باگاریچ (Bagaritch) در شمال ارمنستان است که در آن مجموعه اتاق های معبد به میترا اختصاص داده شده است.
از نظر اساطیری تونل ها محل تولد میترا هستند. همانطور که گفته شد “پرتو نور شده و به اعماق تونل نفوذ می کند. سپس میترا به دنیا می آورد و از آنجا که به آسمان صعود می کند.” همچنین معبد دست کند صومعه گغارد (Geghard) نیز به عنوان زادگاه میترا در دوره قبل از مسیحیت شناخته شده است.
میترایسم در متون ودایی
در متون ودایی میترا خدایی است که از خورشید محافظت می کند. همچنین در این متون نام میترا همیشه با وارونا ذکر می شود. در منابع هندی میترا خدای عشق، نور، مهربانی و آفتاب است. نزدیکی و محبت میترا و وارونا جدایی ناپذیر و پایدار است. وارونا خدای بهشت و شب، و میترا خدای نور، آفتاب و روز است. این خدایان شب و روز در مراسم آیینی همراهان هم هستند. وارونا همچنین خدای آب ها و دریاها و همسر وارونی (Varuni) خدای شراب است.
سوما در متون ودایی
متون ودایی برای مراسم اصلی آیین میترایی که به اروپا نفوذ کرده -مانند قربانی کردن گاو- قابل توجه است. یکی از نجیب ترین خدایان سوما (Soma) است. در اوستا (مجموعه اولیه متون زرتشتی) به جای سوما (Soma) از کلمه هما استفاده شده است. سوما خدای قدرت شکست ناپذیر است. خدایی که همه بیماری ها را درمان می کند. این سوما است که زندگی، ثروت و تحقق آرزو را به انسان می بخشد. در سانسکریت، نام سوما برای ماه استفاده می شود. کلمات سوما و هما تنها در نام مشابه هم هستند. با این حال به عنوان ویژگی های ماه به الهه گیاهان نسبت داده شده اند.
همچنین سوما نام گیاه مقدس است. سوما نوشیدنی قوی الکلی مورد علاقه خدایان است که مخصوص آنها بوده و از برگ این گیاهان تهیه می شود. در طول مراسم، راهبان برای نزدیک شدن و پیوستن به خدایان این نوشیدنی را می نوشیدند. سوما الوهیت زندگی و جوهر زندگی بود. اگر خدایان ابدیت خود را از این نوشیدنی دریافت می کردند، انسانهای فانی نیز می توانستند با نوشیدن نوشیدنی به ابدیت موقت دست یابند. اما عموما از نظر تمثیلی به معنای پیوستن به خدا و ذات محسوب می شود.
نمادهای مشابه میتراییسم در متون ودایی
طبق افسانه های ودایی، شورشی بین خدایان به وجود آمد. خدای شیوا درگیر جنگ های شدیدی شد و در یک ضربه خدای سوما را به دو قسمت تقسیم کرد. این موضوع نشانی از سنت ذبح گاو مقدس است. در نسخه های دیگر داستان، خدایان تصمیم می گیرند که سوما را بکشند. خدای وایو دستور اعدام را صادر کرد و از میترا-ورونا کمک خواست. میترا از کمک کردن خودداری نموده و گفت: “من برای همه عشق، سعادت و محبت آرزو می کنم.” در پایان، میترا موافقت کرد که برای بهره مندی از قربانی، در ذبح های مذهبی شرکت کند. پس از کشتار، آنها سوما را بین دو سنگ خرد کردند. ریختن بخشی از آب سوما در زمین مسئولیت میترا بود تا از آن گیاهان و حیوانات رشد کنند. در تصاویر و مجسمه های مراسم قربانی گاو نر، اغلب میترا در حال چرخش صورت و چشمان خود دیده می شود که نشانگر عدم پذیرش یا ناراحتی او در انجام این عمل است. اما گاو منشاء زندگی و اجرای آئین لازم است.
برای سفارس خدمات طراحی گرافیک تماس بگیرید.
