پیدایش کتاب آرایی : فرآیند پیشرفت
آغاز زمان پیدایش کتاب آرایی به معنای خاص آن ارتباط تنگاتنگی با پیدایش چاپ دارد اما از لحاظ تاریخی می توان صفحه آرایی را با پیدایش خط در دوران سومریان (هزاره چهارم پیش از میلاد) و نگارش و ثبت و ضبط آن به شیوه های گوناگون، همچنین پیدایش نسخ و شیوه های گوناگون ثبت، ضبط و نگارش خط در طول اعصار تاریخ پیوند زد. با این توصیف از پیدایش کتاب آرایی ، قدمت این هنر با پیدایش خط به صورت های ابتدایی آن پیوند می خورد و سیر تحول آن در طی تاریخ سرگذشتی پر رمز و راز دارد.
شاید بتوان گفت مهم ترین شاخصه ی تمدن انسانی ارتباط انسان و نحوه تعامل اش با جهان پیرامون است. اولین و مهم ترین وسیله ارتباط زبان بوده و شکل های اولیه و ناب ارتباطی در جوامع اولیه سمعی بوده است و به تدریج سواد، که عبارتست از توانایی خواندن و نوشتن، به عنوان روشی کامل تر، تکامل یافته است.
دوران کهن انسان از آغاز اختراع خط و نگارش و کتابت آن از نشانه هایی استفاده کرد که بنا بر قراردادی از پیش تعریف شده، کلمات را جایگزین تصویرها و آواها کرد. اساسا مبنای هر خطی، طرح و تصویر است. بعضی منشا آن را چیرگی باورهای جادویی بر زندگی بشر می دانند اما طبیعی بود که انسان در صدد برآید وسیله ای پایدار برای ضبط افکار و احساسات خود بیابد.
پیدایش نوشتار
در بحث پیدایش کتاب آرایی لازم به ذکر است که انسان برای ثبت وقایع و حالات و تجربیات خود، راه دشواری را به تدریج پیمود که سرانجام او را به زبان نوشتاری رسانید. در ابتدا انسان با استفاده از شکل های طبیعت، نشانه هایی ساده برای تفهیم مفهوم های کلی ابداع کرد (خط تصویر نگار). زمانی که انسان توانست بین نمایش تصویری یک شی و خود آن، رابطه ی معنایی برقرار کند را می توان لحظه پیدایش خط اولیه (اندیشه نگاران) دانست. اما خطی را نمی توان سراغ کرد که کاملا اندیشه نگار باقی مانده باشد، حتی قدیمی ترین خطوط اندیشه نگار هم ناقص بوده و دارای مقدار زیادی نشانه های صوتی هستند یعنی نشانه هایی که تلفظی ثابت و مستقل از معنایی دارند که بیان می کنند.
بزرگ ترین پیشرفت در تاریخ خط و نگارش آن، ورود نشانه های صوتی به جای نشانه های تصویری است. نگارش به تدریج در این جریان تکامل یافت، رفته رفته استفاده از تصویر در نوشتن خط به کلی منسوخ شد و جای خود را به نمادها و رمزهایی داد که فقط مبين اصوات یا آواهای گوناگون بودند. برای ترسیم این نوع علائم نیاز به مهارت خاصی نبود و بسیار ساده تر از نگارش بوسیله تصویر بوده اما این فقط ابتدای راه است و پیدایش خط و انواع گوناگون آن، طلیعه ی آغاز تمدن بشری را نوید می دهد.
بین النهرین باستان آغاز طلیعه خط و نگارش
در طی تاریخ و تکامل تمدن بشر، ثبت و ضبط افکار، وقایع و یافته ها، متون مقدس و همچنین حالات و عواطف بشر به صور گوناگون امکان پذیر شد. پیدایش کتاب آرایی و طلیعه خط و نگارش از بین النهرین باستان آغاز می گردد. خط در این ناحیه به صورت میخی متداول بود و نگارش آن بیشتر بر روی کتیبه ها و الواح گلی باقی مانده است.
مصریان
در مقارن با وحدت سرزمین مصر در زمان منس، و تشکیل نخستین دودمان شاهی (حدود ۳۱۰۰ ق.م) برخی نوآوری های سومریان بین النهرین به مصریان رسید. مصریان برخلاف سومریان که خط صور ت نگاشت را به خط انتزاعی میخی تغییر دادند نظام تصویرنگاری خود را که هیروگلیف نام گرفت به مدت تقریبا ۳۵۰۰ سال حفظ کردند. تاریخ قدیمی ترین نوشته ی به دست آمدهی هیروگلیف به حدود ۳۱۰۰ ق.م و آخرین آن به سال ۳۹۴ ب.م مربوط می گردد یعنی چند دهه بعد از آنکه مصر مستعمره روم شده بود. مصریان باستان حس طراحی فوق العاده ای داشتند و به کیفیت های تزئینی و بافتی هیروگلیف ها بسیار اهمیت می دادند.
این زبان بصری به یاد ماندنی در حوزه پیدایش کتاب آرایی در همه جا کاربرد داشت. هم دارای جنبه ی تزئینی بود و هم نوشتاری. اغلب برای برخی از هیروگلیف ها ارزش مذهبی و جادویی قائل بودند. مصریان اولین کسانی بودند که برای انتقال اطلاعات، دست نبشته های مصور را که به صورت ترکیب کلمه و تصویر بود به کار بردند. این امر بویژه در اساطیر مصری آشکار است و نمونه آن را در کتاب مردگان و سنت پاپیروس نگاری مصری می توان به وضوح مشاهده کرد.
میراث پیام بصری این فرهنگ خطوط هیروگلیف، پاپیروس ها و دست نوشته های مصور است که راه تکامل خط و پیام های گرافیکی را در فینیقیه و دنیای یونانی و رومی فراهم کرد.
خوشنویسی چین
از سوی دیگر، سنت خوشنویسی چینی نیز با نظام مستقل مفهومی خود قدم های موثری در مسیر پیدایش کتاب آرایی و تکامل ارتباط بین متن و تصویر برداشته است. اختراع کاغذ و چاپ رهاوردهای مهم فرهنگ و هنر چین به این عرصه است. در واقع می توان اختراع چاپ را پس از اختراع خط، مهم ترین پدیده تاریخ بشر دانست.
قرون اولیه ی مسیحی و قرون وسطی
قرون اولیه ی مسیحی و قرون وسطی اما تحول عمده بعدی در تکامل پیدایش کتاب آرایی است. به هر صورت، روند استفاده از خط در ثبت و ضبط نسخ، متون، الواح و غیره به گونه ای است که چینش عناصر در آنها حائز اهمیت بیشتری می شود. این کنش رفتاری به مرور در تهیه اسناد، کتابها و متون منزلت خاص و اصول مخصوص به خود را می یابد و کم کم به شکل یک رفتار مستقل طراحانه مطرح می شود.
یکی از مهم ترین بازمانده ها و میراث ارزشمند طراحی در این حوزه، سنت تولید نسخه های تذهیب شدهی قرون اولیه و میانی پس از میلاد مسیح در اروپا است. در این زمان فن نگارش در اروپا بر روی پوست و چرم انجام می گرفت و نسخه های باقی مانده از این دوران همگی بر روی پوست ثبت شده اند. این نسخه ها دارای تزئینات غنی و چشمگیر و بسیار نفیس بود. اوج این سنت در تذهیب نسخ سنتی در یک سری از کتاب های انجیل شامل:
- چهار روایت از زندگی مسیح، در نخستین کتب چهارگانه ی عهد جدید کتاب مقدس نشان داده شده است؛
- کتاب دوروها که در حدود ۶۸۰ م نوشته شده؛
- انجیل لیندیسفارن (۶۹۸ م) شكوفایی تمام سبک سلتی را در تزئین کتاب و پیدایش کتاب آرایی نشان می دهد، شاهکار این دوره کتاب کار است که حدود ۸۰۰م در نوشتارخانه ی صومعه ی جزیره آیونا خلق شد.
دور ه ی رومانسک
پس از قرون اولیه ی مسیحی و قرون وسطی با فرا رسیدن دوره ی رومانسک و گوتیک ۲۰ پیدایش کتاب آرایی نیز وارد مرحله جدیدی می شود. مکاشفات شیرین، کتاب رستگاری، کتاب ایام و یکی از مهم ترین نسخه های آن یعنی کتاب ایام پر برکت دوک دوبری که توسط برادران لمبورگ خلق شد، همگی در این دوره پدید آمده اند. این مرحله تحول از مرحله جادوگری به مرحله دیانت است و در تمام دوره گوتیک هنر کاهنی کلیسا وجود داشت و متمایل به سمبولیسم و تعقل و انواع و اقسام قراردادها بود در این دوره سنت تصویری قاعده ها و اصول مشخص و قابل تشخیص سبک شناختی خود را می یابد و در معماری، پیکره تراشی و نقاشی ویژگی های یک سبک به شکلی بارز پدیدار می شود.
پیدایش کتاب آرایی نیز در این دوره به سبب نیاز روزافزون به کتاب های مقدس رشد چشمگیری پیدا می کند و همچنین دارای ویژگی های سبک شناختی خاص خود می شود. این دوره با نام گوتیک و رومانسک در تاریخ هنر شناخته می شود. هر چند دوره های قبل و بعد گوتیک و رومانسک نیز از لحاظ تاریخی اهمیت فراوانی دارند اما این دوره متعلق به تسلط تفکر مذهبی و نماینده سبک هنری مسلط در دوره ای طولانی در اروپا است و تاثیرات سبک شناختی مهمی بر سنت های هنری این منطقه دارد.
توجه به فرد انسانی با ویژگی های خاص پردازش تصویری و منظره طبیعی، کاربست خط های پیچان و رنگ های درخشان و علاقه به ریزه کاری و تزئین از مشخصات هنر تصویری گوتیک است. کتب ادعیه ی اواخر قرون وسطی طرح های شگفت انگیزی داشت. همچنین حروف سیاه گوتیک معروف به تکستورا یکی از ویژگی هایی است که مشخصه ی این سبک از کتاب آرایی و نسخه پردازی محسوب می شود.
میراث اسلامی
میراث اسلامی یکی از ماندگارترین و شکوهمندترین مراحل پیدایش کتاب آرایی در تارخ هنر متعلق به فرهنگ و هنر ملل مسلمان است. در این میان جایگاه غیر قابل انکار ایرانیان در این عرصه بر کسی پوشیده نیست و میراث هنر اسلامی برای هنر، میراثی ارزشمند و فاخر است.
سنت کتاب آرایی در هنر اسلامی ارتباط بلافصلی با قرآن دارد و اولین نسخه های مهم در این سنت قرآن های تهیه شده و تذهیب شده در قرن سوم ه.ق است. طلیعه ی آغار کتاب آرایی و همچنین یکی از مهم ترین پایگان نسخه آرایی در این هنر کتاب شریف قرآن است.
در نسخه آرایی اسلامی تزئین نقش مهمی ایفا می کند. تذهیب قرآن ها به شکلی نفیس صورت می پذیرد و جلوهای فاخر به آن می بخشد. همچنین سنت تصویری و نگارگری ایرانی و اسلامی نیز دوران شکوهمندی را طی کرد و در سنت کتاب آرایی نقشی مهم و جایگاه ویژه ای دارد. اما در ادامه ی بالندگی هنر اسلامی در سرزمین های وسیع مسلمانان، کتاب های ادبی و علمی نیز مورد توجه قرار می گیرند.
نسخه های گوناگون شاهنامه فردوسی، گلستان سعدی، کلیله و دمنه، مقامات حریری و تعداد زیادی از نسخه های ارزشمند قرآنهای تهیه شده در نقاط مختلف سرزمین های اسلامی مبین این رشد چشمگیر و ارزش های بالای نسخه آرایی در این دوره است.
خوشنویسی و تذهیب در وادی هنرهای اسلامی
خوشنویسی و تذهیب به عنوان هنرهایی که نقش عمده و مهمی در پیدایش کتاب آرایی ایفا نموده اند و در این هنر نیز در نهایت شکوه ظاهر می شوند. در واقع، ارائه ی متن باید جلوهای فاخر داشته باشد تا به شان کلام وحی نزدیک باشد. همین امر باعث رشد و توسعه ی خوشنویسی و کتاب آرایی در سرزمین های اسلامی می شود. خط نیز به عنوان یکی از ارکان نسخه آرایی دارای بنیه ی فراوانی در هنر اسلامی است و شاهد تحولات زیادی بوده است.
خطوط کوفی در قرون اولیه و سپس با رواج اقلام سته، کاربرد خود را برای متن نویسی و نسخه آرایی از دست داد. از قرن چهارم هجری قمری به بعد خط ثلث و نسخ به سرعت جایگزین خط کوفی در کتابت قرآن شدند. سرانجام نستعلیق و شکسته نستعلیق در کتابت و نسخه آرایی کاربرد فراوان یافتند آنگونه که نسخ تهیه شده در دوره ی صفوی و قاجار اكثرا با این خط پیراسته و آفریده شده اند.
اما نکته قابل توجه در نسخ اسلامی، توجه کافی به کیفیت خط و همچنین پیرایش فراوان نسخه ها و ارتباط عمیق میان متن و تصویر و شخصیت پردازی ویژه ی این مجموعه بی نظیر است که روشی مستقل و شاخص در تعریف تاریخ نسخه آرایی و همچنین تعامل تصویری با متن بنیان می نهد. از موارد جالب توجه در این سنت نحوه ی جدول کشی و سازمانده ی متن و تصویر در نسخه ها است که ویژگی ها و نوآوری های فراوانی را در دل خود جای داده است.
چاپ در اروپا
چاپ در اروپا همان گونه که اشاره شد اختراع چاپ، مهم ترین اتفاق در پیدایش کتاب آرایی و تاریخ تحولات کتب و نشر دانسته می شود. اختراع چاپ سالها پیش در شرق اتفاق افتاده بود اما تحول اصلی و نقطه ی عطف این اكتشاف از زمان ورود آن به اروپا و اختراع حروف جابه جاشونده در نیمه سده ۱۴۰۰ م شکل می گیرد. اولین نسخه های چاپی در اروپا به روش چاپ چوبی تهیه می شدند و اولين باسمه های اروپایی مشتمل بر تصویر چاپی قدیسان بود.
همراه با دسترسی به کاغذ و چاپ برجسته با الواح چوبین و افزایش تقاضای کتاب، چاپگران آلمانی، هلندی، فرانسوی و ایتالیایی در پی ماشینی کردن تولید کتاب با حروف متحرک بودند. اختراع این نظام پیچیده و سایر ملزومات فرعی آن برای چاپ و حروفچینی در تاریخ به نام یوهان گنز فیلیش زوم گوتنبرگ، (۱۳۸۷-۱۴۶۸م) اهل ماینز آلمان، ثبت شده است. از این تاریخ به بعد تولید و تهیه ی نسخ وارد مرحله جدیدی می شود و روز به روز بر وسعت، کیفیت و نیز دستاوردهای مختلف حوزه های گوناگون نسخه آرایی افزوده می شود.
در ادوار بعدی، حروف چینی یک دوره ی چشمگیر نوآوری در خلال سال های ۱۷۰۰م در اروپا شکل می گیرد که رهاورد مهم آن تکامل حروف است. تحول عمده ی بعدی به انقلاب چاپ در سال ۱۸۰۰ با اختراع ماشین چاپ لرد استشهوپ و فردریش کوئنیگ مربوط می شود.
ابداعات کوئینگ در حوزه چاپ
اولین ماشین کوئنیگ بیشتر شبیه در بحث پیدایش کتاب آرایی یک ماشین چاپ دستی متصل به موتور بخار بود. ابتکار دیگر او عبارت بود از روش مرکبی کردن حروف. با اختراع ماشین چاپ، بر آمدن سبکها و گونه های گوناگون نسخه آرایی و نشر وارد مرحله ای جدید شد. پرداختن به جزئیات سبک شناختی آثار پدید آمده در خلال این سالها خارج از حوصله ی این بحث است اما شاید بتوان گفت پس از اختراع ماشین چاپ و ورود تصویر به حوزه ی نشر تا جنبش هنرها و پیشه ها ، طراحی نسخه ها و کتاب ها شکلی سازمان یافته به خود گرفت.
در دوره های بعد تاثیر دامنه دار طراحی کتاب و حروف چینی ویلیام موریس سبب تحول در سراسر دنیا شد و طراحی حروف و شیوه کتاب آرایی جدیدی پدید آمد و پیشرفت حیرت آوری در طراحی کتاب جلوه گر شد.
نقش آرنوو در پیدایش کتاب آرایی
اگر ماهیت آرنوو را به تزئين محدود کنیم نقش نیرومند آن را در تحول تمام جنبه های پیدایش کتاب آرایی نادیده گرفته ایم. آرنوو سبکی انتقالی است و از تاریخ گرایی که در طراحی قرن نوزدهم عنصر مسلط به شمار می رفت، روی گردانید. تاریخ گرایی یعنی اکتفا کردن به کاربرد حقیرانه ی فرم و سبک های قدیم به جای طراحی تنور نو در بیان حال. سبک آرنوو با زدودن روح تاریخ گرایی از طراحی راهگشای جنبش های قرن بیستم شد. ژول شره اورن گراسه، اوبری بیردزلی، هانری دوتولوز، لوتر، هنری دولده و ویلیام موریس از هنرمندان تاثیر گذار این سبک در طراحی گرافیک و طراحی کتاب و صفحات نشر به شمار می روند.
قرن بیستم
قرن بیستم جهان هنر در قرن بیستم بیش از همه ی قرون دیگر مشحون از نواندیشی و نوآوری بود. در این قرن پرتلاطم، اشتیاق به خلاقیت و التزام به ابداع به حدی بود که بیش از همه تاریخ هنر در آن دگردیسی های شکلی هنر و تحولات سبک شناختی به وقوع پیوست. این شور و اشتیاق آن قدر بالا گرفت که برای نخستین بار، نفس خلاقیت و نوآوری موضوع هنر شد و جمع کثیری از هنرمندان به جای هر تعهد دیگر صرفا به پدیده های نو، بديع و حتى غریب رویکرد نشان دادند.
در این قرن همچنین هنر به طور وسیعی از کار کرد تزئینی و اشرافی فاصله گرفت و پیوسته تلاش داشت تا نقشی متعهدانه در پیش بگیرد. هنر سده ی بیستم، که البته ریشه در تحولات چشمگیر نیمه ی دوم سده ی نوزدهم داشت، بیش از همیشه در صدد تاثیر گذاشتن بر مخاطب خود بود. سنت تهیه و نشر کتاب ها نیز مانند سایر هنرها تا دوره ی مدرن از روندی تقریبا ادامه دار و مستمر برخوردار است اما با ظهور جنبش های هنر مدرن بسیاری از مفاهیم کلیدی به چالش کشیده می شود.
برخی از این جنبش های نو مانند فوویسم بر طراحی گرافیکی تاثیر اندکی نهادند، برخی دیگر چون کوبیسم، فوتوریسم، دادا یی، سورئالیسم و داستیله و سوپر ماتیسم و ساختارگرایی مستقیما بر زبان گرافیک و حوزه ی نشر و صفحه آرایی و پیام های بصری این قرن تاثیر گذاشتند.
همه مفاهیم، تصاویر و شیوه های بصری کوبیسم، فوتوریسم، دادائیسم و سورئالیسم بینش و روند ارزشمندی در طراحی گرافیک پدید آورد. سردمداران این جنبشها که با جرات در دنیای ناشناخته ی امکانات هنری قدم نهادند هنوز هم بر هنرمندان، طراحان و تصویرگران تاثیر گذار هستند.
نتایج تحول تاریخی ثبت و چگونگی تحول نشر
سیر تحول تاریخی ثبت و چگونگی تحول نشر و پیدایش کتاب آرایی در طول تاریخ توسط بشر، ما را به این نقطه آگاهی رهنمون می کند که انسان در طول تاریخ به روش های گوناگونی در مسیر پیشرفت و تعالی بوده است و این سیر تحول به تکثر امروزین تکنولوژیکی منتهی می شود که انسان را با ابعاد گوناگون جهان آشنا کرد. با پیدایش، تکامل و توسعه ی هنرهای ارتباطی نظیر ارتباط بصری، بشر در پی ایجاد پلی میان مفاهیم، تصاویر، نوشتار و سایر ابعاد اثر با هر مخاطبی و پویایی انتقال مفاهیم و گسترش اطلاعات بوده است.
با ذکر این مقدمه ی کوتاه تاریخی می توان تعریف متداول و رایج صفحه آرایی را درک کرد و با این کنش طراحانه بهتر آشنا شد.
