اشیاء فلزی دوره ایلام
در میان اشیاء فلزی دوره ایلام دو شیئی فلزی که به وسیله حفار شوش، دو مکنم (De Mecquenem) به دوره ای برابر با دوران ایلام قديم تاریخ گذاری شده اند، مشخصات دیگری را ارائه می کنند که بابلی نبوده و بنا بر این ممکن است ایلامی یا به طور کلی ایرانی باشند.
باز طلایی
یک باز طلایی با بال های گسترده در میان اشیاء فلزی دوره ایلام چنگال های خود را به مانند این که از پایین در حال پرواز دیده می شود به نزدیک بدنش بالا کشیده است (تصویر چپ). نمایش باز با گردن کلفت کوتاه و منقار کوتاه و حالت پاهایی این چنین، صفت مشخصه ای است از هنر ایرانی در دوره های جدید تر.
نمونه قابل مقایسه با باز طلایی
برای مثال: ضمیمه ای از یک پاتیل از حسنلو که در حدود یک هزار سال بعد ساخته شده است، پرنده ای را از همان نوع و در حالتی مشابه نشان می دهد (تصویر راست).
فن ساخت باز طلایی
به نظر می رسد بال ها و دم پرنده در میان اشیاء فلزی دوره ایلام از شوش از دو قطعه درست شده اند. قطعه زیرین ورقه ای است صاف در حالی که قطعه رویی به شیوه مشبک ساخته شده است. این دو قطعه با یکدیگر حفره هایی را برای نشاندن ماده ترکیبی آبی رنگی تشکیل می دادند. فنی که در آن این شبکه ها برای نگهداری نشانده ها از موادی چون سنگ لاجورد، عقیق سلیمانی با صدف سفيد از طلا با بعضی فلزات ساخته می شدند از زمان های کاملا كهن، همان گونه که در اشياء بدست آمده از قبرستان سلاطین اور نشان داده شده است، در آسیای غربی شناخته شده بود.
تاریخ ساخت باز طلایی
حتی برای قطعات کوچک جواهری که از گور کودکی در شوش بدست آمده و با همان فن تزیین شده بود، منشاء کهن تری فرض شده است. اما تاریخ این جواهر تا اندازه ای نامعین به نظر می رسد. با وجود این، در مورد این حقیقت تردیدی نیست که فن به کار رفته در تزیین باز مورد بافت بیش از آنکه در دوران ایلام قدیم به کار گرفته شود در آسیای غربی شناخته شده بوده است. با این حال ماده ترکیبی آبی رنگی که برای نشاندن در حفره های تزیینی بدن باز به کار رفته است در دوران های قدیمتر آزمایش نشده. از این رو ممکن است نشان دهد که این شیئ نبایستی به دوران پیش از نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد تاریخ گذاری شود.
چپ: عقاب طلایی با نشانده هایی به رنگ آبی که از یک گور در شوش بدست آمده است. احتمالا متعلق به دوران ایلام قديم، پیش از سال 1500 پیش از میلاد. بلندی پیرامون 6 سانتیمتر.
دسته ظرف، به شکل پرنده از حسنلو. مفرغی که در پشت آن قلع نشانده شده است. قرن نهم پیش از میلاد بلند 3 سانتيمتر. پهنا و 4.5 سانتيمتر. هر دو اثر در موزه ایران باستان، تهران.
سر تو خالی جانور از جنس نقره
دومین اثر در میان اشیاء فلزی دوره ایلام -که تاریخ آن به طور فرضی به دوره ایلام قديم مربوط می شود- سر توخالی پرنده یا خزنده ای است از نقره که شاید سر یک علم بوده است. درون دهان گشاده این موجود طرحی از فلس ها را می توان دید. از این روی احتمال بیشتری می رود که این سر متعلق به یک خزنده و شاید هم یک لاك پشت بوده باشد. «دم» که در پشت سر نشان داده شده است، شاید تقلیدی است در فلز، از ریسمان های رنگین و در انتها، رو به بالا لوله شده ای که از مواد نابود شدنی ساخته شده و در سر علم ها به کار می رفتند.
هیچ کار هنری قابل مقایسه با اثر فوق از اوایل هزاره دوم پیش از میلاد در آسیای غربی شناخته نشده است. طرح های ساده هندسی زندگی تقریبا شیطانی را به وسیله چشم های بزرگی که از زیر ابروی کلفت با دقت به بیرون نگاه می کنند، به آن بخشیده است.
خطای تاریخ گذاری
در میان اشیاء فلزی دوره ایلام، سر تو خالی جانور از جنس نقره بیشتر با طرح های جانوری جدیدتر ایرانی قابل مقایسه است. امکان دارد که تاریخ گذاری این سر درست نبوده و آن تنها پس از اواسط هزاره دوم پیش از میلاد ساخته شده باشد. درست هنگامی که میتانی ها در بین النهرین شمالی و کاسیت ها در جنوب فرمانروایی داشتند، و سليقه عمومی در آنجا و همچنین در ایلام متمایل به یک سبک هندسی بود. این موضوع با تعداد عظیم مهرهای استوانه ای میتانی یا هوری که از ایران بدست آمده اند و دست کم یک مهر استوانه ای ظریف به سبک میتانی با یک کتیبه ایلامی نشان داده شده است.
باوجود این، ممکن است که سر علم در میان اشیاء فلزی دوره ایلام، به دوران پیش از سال 1500 پیش از میلاد تعلق داشته و سبک هندسی دوران جدیدتری را از پیش نشان می دهد. بهر حال، این بدان معنی خواهد بود که سبک هندسی با علم ها و قطعات مشابه آغاز شده و این که از ایران سرچشمه گرفته است.
اشیاء فلزی دوره ایلام – سرنقره ای علم که از یک گور در شوش بدست آمده است. احتمالا دوره ایلام قديم. پیش از سال 1500 پیش از میلاد. بلندی 9 سانتیمتر. موزه ایران باستان، تهران.
