چگونه درسنامه بنویسیم
در نوشته چگونه درسنامه بنویسیم ساختار درسنامه مورد بررسی قرار گرفته و چگونگی نوشتن آن مورد ارزیابی و توصیف می‌گردد. درسنامه (Textbook یا اختصار Text) یا کتاب درسی، کتابی است که به منظور آموزش یک یا چند مبحث معین نوشته می‌شود ؛ مثلا هریک از کتاب های دبیرستانی، و یا هر یم از صفحه آرایی کتاب های مربوط به یک درس دانشگاهی درسنامه محسوب می‌شود . درسنامه دارای کالبدشناسی مخصوصی است. اما پیش از بحث درباره کالبدشناسی درسنامه، لازم است دو ویژگی اساسی درسنامه تشریح گردد که عبارت اند از:
- هدف درسنامه؛
- سیلابس درسنامه.
در حقیقت، این دو موضوع نیز به نحوی به کالبدشناسی اینکه چگونه درسنامه بنویسیم مربوط می شوند.
هدف از اینکه چگونه درسنامه بنویسیم
هدف از اینکه چگونه درسنامه بنویسیم ، آموزش یک یا چند مبحث معین است. مبحث ممکن است یک حوزه از «دانش» باشد، مثلا فیزیک؛ ممکن است یک رشته از یک حوزه باشد، مثلا قیمت صفحه آرایی جزو صفحه آرایی در ورد؛ و ممکن است یکی از مباحث ذیل یک رشته باشد، مثلا نمونه صفحه آرایی کتاب رشته طراحی گرافیک. همچنین، درسنامه می تواند مجموعه ای از حوزه ها و رشته های دانش را بپوشاند، مثلا درسنامه دبیرستانی علوم که موضوع آن مجموعه ای از چندین رشته از رشته های مختلف علوم است.
از سوی دیگر، هر درسنامه بر حسب طيف معینی از مخاطبان تدوین می‌شود . مثلا یک درسنامه مخصوص دانش آموزان دبستان، دیگری مخصوص دانش آموزان دبیرستان، و دیگری مخصوص دانشجویان دانشگاه است.
درسنامه‌های هر طیف از مخاطبان را بر حسب سطح مطالب آن نیز می توان رده بندی کرد. مثلا یک «درسنامه کلیات» مخصوص دانشجویان پزشکی، فقط خلاصه مطالب را در بر دارد؛ اما یک «درسنامه اساسی»، حاوی کل جزئیات مطالب است. همچنین، یک «درسنامه مبانی»، که برای طیف معینی از مخاطبان نوشته می‌شود ، حاوی مطالبی است که مطالعه آن ها برای ورود به یک مبحث ضروری است.
به طور کلی، هدف از استفاده از درسنامه، معمولا مطالعه کل یا قسمتی از آن است. مطالعه کننده درسنامه، معمولا در طی دوره مطالعه، چند بار به بخش های مختلف آن مراجعه می کند و در نتیجه، درسنامه تا حدودی حالت «مرجع» را به خود می گیرد. حتی می توان درسنامه را نوعی مرجع فرض کرد که مطالب آن دارای ترتیب موضوعی هستند. به همین دلیل، این نوع کتاب را، در مقایسه با دو نوع دیگر کتاب (یعنی «کتاب مرجع» و «کتاب غیرمرجع»)، کتاب نیمه مرجع یا کتاب شبه مرجع (Pseudo-Reference) نیز می توان به حساب آورد.
سیلابس درسنامه
از دیدگاه نشر در خصوص اینکه چگونه درسنامه بنویسیم ، اصولا درسنامه باید براساس یک «برنامه درسی» (Curriculum)معین نوشته شود تا مخاطبان فراوان داشته باشد. در غیر این صورت، ممکن است فروش درسنامه بسیار اندک باشد و ناشر آن متحمل ضرر بسیار گردد.
معمولا برنامه درسی متناسب با یک درسنامه، سیلابس (Syllabus) «یک» درس معین است که به طور رسمی، توسط وزارت آموزش پرورش، وزارت علوم، یک دانشگاه یا آموزشگاه مستقل، و یک مرکز آموزشی و پژوهشی صاحب اعتبار و صلاحیت اعلام شده است. دو مثال زیر دو نمونه کامل سیلابس مربوط به یک مبحث را نشان می دهد که از آن‌ها می توان نخست مفهوم هدف درسنامه، و سپس مفهوم طراحی و تدوین درسنامه را دریافت.
سیلابس فرضي درس مبانی عکاسی
سیلابس زیر مربوط به یک درس فرضي مبانی عکاسی برای دانش آموزان سال اول دبیرستان در رشته های فنی حرفه ای است، که از ۲۳ موضوع تشکیل می‌گردد:
- این تاریخچه عکاسی؛
- کلیات فیزیک عدسی ها؛
- اصول اساسی عکاسی؛
- انواع کلی دوربین؛
- مفهوم نور و اندازه گیری آن؛
- پارامترهای تنظیم دوربین؛
- متراژ؛
- سرعت؛
- دیافراگم؛
- حساسیت فیلم؛
- کاربرد نورسنج؛
- کاربرد فلاش؛
- تنظیم خودکار؛
- دوربین رقمی؛
- کیفیت عدسی؛
- عمق میدان؛
- ترکیب بندی؛
- کادربندی؛
- کاربردهای عدسی ها؛
- کاربردهای فیلترها؛
- ظهور و چاپ سیاه و سفید؛
- ظهور و چاپ رنگی؛
- اصول مدیریت آرشیو عکس و فیلم.
پیش از اینکه از خود بپرسیم که چگونه درسنامه بنویسیم ، سیلابس فوق باید نخست توسط یک منبع صاحب صلاحیت، مانند وزارت آموزش پرورش تصویب شده باشد، تا سپس بتوان براساس آن، یک درسنامه طراحی و تدوین کرد. مثلا ممکن است یک مؤلف ۲۳ موضوع فوق را در پنج فصل سازماندهی کند و کل آن‌ها را در یک متن ۲۳۰ صفحه ای تشریح کند.
سیلابس فرضي درس ۳ واحدي مبانی عکاسی
سیلابس زیر مربوط به یک درس فرضی ۳ واحدي مبانی عکاسی برای کلیه رشته های گروه هنر دانشگاه ها، به جز رشته تخصصی عکاسی است. سیلابس از ۶۹ موضوع زیر تشکیل می‌گردد:
تاریخچه عکاسی و عکاسان بزرگ؛
- فیزیک عدسی ها؛
- عدسی مقعر؛
- عدسی محدب؛
- فاصله کانونی؛
- تصویر مجازی؛
- تصویر حقیقی؛
- اصول اساسی عکاسی؛
- اتاق تاریک؛
- دوربین ساده؛
- دوربین بازتابی؛
- دوربین بازتابی تک عدسی؛
- دوربین بازتابی جفت عدسی؛
- اندازه گیری نور؛
- کمیت های چهارگانه نورشناسی؛
- یکاهای اندازه گیری در نورشناسی؛
- ساختمان یک دوربین حرفه ای؛
- پارامترهای تنظیم دوربین؛
- متراژ، سرعت، دیافراگم؛
- حساسیت فیلم، نورسنج؛
- کانونش دقیق، فلاش؛
- تنظیم خودکار؛
- کیفیت عدسی؛
- نسبت اِف؛
- عمق میدان؛
- ترکیب بندی؛
- کادربندی؛
- تضاد؛
- نرم سازی؛
- رنگ شناسی نوری؛
- رده بندی های نور؛
- استفاده از طرح‌واره های رنگ؛
- ساختار عدسی تسار؛
- عدسی زوم؛
- عدسی واید؛
- کلوزآپ؛
- لنزهای جلوه های ویژه؛
- فیزیک فیلتر؛
- انواع فیلتر؛
- انواع فیلم؛
- نگاتیو و اسلاید؛
- عکاسی با پولاروید؛
- رتوش فیلم؛
- ظهور و چاپ سیاه و سفید؛
- ظهور و چاپ رنگی؛
- چاپ تماسی؛
- چاپ با آگراندیسمان؛
- فرم و سبک در عکاسی؛
- عکاسی صنعتی؛
- عکاسی هنری؛
- عکاسی در روزنامه نگاری؛
- عکاسی در فضای باز؛
- عکاسی در فضای بسته؛
- معناشناسی در سوژه؛
- منابع ۱۰۰ عکس قرن بیستم؛
- دوربین رقمی؛
- پویش (scan) رقمی؛
- چاپ رقمی؛
- ویرایش رقمی تصویر؛
- کاربردهای کورل و فوتوشاپ در عکاسی و پویش؛
- فرمت های فایل برای عکس؛
- عکاسی رنگی تفکیکی؛
- اصول مدیریت آرشیو عکس و فیلم؛
- عمر آرشیو عکس و فیلم؛
- اصول مدیریت آرشیو کامپیوتری عکس.
تفاوت های دو سیلابس درسی نمونه بالا
سیلابس مثال فوق، تقریبا همان سیلابس مثال قبلی است که با جزئیات بیشتر و علمی تر تدوین شده است. اگر فرضا سیلابس مثال فوق، به طور رسمی، توسط وزارت علوم، یک دانشگاه، و یا یک آموزشگاه تصویب و اعلام شده باشد، هر مؤلفی که در صدد تألیف یک درسنامه عکاسی باشد، باید درسنامه خود را براساس موضوعات سیلابس مذکور تدوین کند تا درسنامه حاصل، مخاطبان مشخصی داشته باشد، و فروش کتاب وی برای ناشر سودآور یا مقرون به صرفه باشد.
برای اینکه چگونه درسنامه بنویسیم به سیلابس مثال فوق توجه کنید. این مثال ها فهرست موضوعات درس را نیز نشان می دهند. مؤلف درسنامه می تواند ۶۹ موضوع آن را برای درسنامه‌ای با ۸، ۹، ۱۰ فصل، یا بیشتر رده بندی و ساختاردهی کند. سپس فصل ها را در حدود ۶۹ بخش تدوین کند: بدین منظور که هر موضوع از موضوعات ۶۹ گانه سیلابس، در یک بخش شامل یک یا چند پاراگراف تشریح گردد. البته مؤلف ممکن است برای شرح بیشتر، چندین بخش اضافی نیز به بخش های کتاب بیفزاید. مثلا (فرض) ممکن است کتابی با ۱۰ فصل و ۹۰ بخش و ۳۰۰ پاراگراف تدوین کند که جمع کل ۶۹ موضوع سیلابس و چند موضوع تکمیلی یا کمکی را بپوشاند.
درسنامه به روش بالارو
در اینکه چگونه درسنامه بنویسیم ، باید گفت که تدوین درسنامه بر اساس یک سیلابس مصوب را اصطلاحا تدوین به روش بالارو (Bottom-Up)یا پایین به بالا می نامند. در این روش، نخست پاراگراف ها و بخش های کتاب بر اساس موضوعات سیلابس تدوین می شوند؛ و سپس، بخش ها دسته بندی می شوند و فصل های کتاب به دست می آیند.
درسنامه به روش پایین رو
روش دیگر، روش پایین رو (Top-Down) یا بالا به پایین است. در این روش، نخست موضوع و عنوان کتاب انتخاب می‌شود . سپس عنوان‌های فصل ها، و بعد عنوان‌های بخش ها انتخاب می شوند. در پایان پاراگراف ها و جمله های بخش ها نوشته می شوند. این روش، معمولا در مورد درسنامه‌ای به کار می رود که سیلابس دقیق و مصوبی برای آن اعلام نشده است. حتی ممکن است درسنامه‌ای که بر این اساس تدوین می‌شود ، خود، پیشنهاد دهنده یک برنامه درسی یا سیلابس باشد. در حقیقت هم یکی از روش های تدوین سریع سیلابس، مراجعه به درسنامه‌های معتبر و استخراج موضوعات موجود در آن‌هاست. محتملا همه موضوعات درسنامه در فهرست مطالب آن وجود دارند.
همچنین، درسنامه محصول روش پایین رو، هنگامی مفید است که سیلابس درس، به طور دقیق تعیین نشده و به مدرس اختیار داده شده است که یک سیلابس مناسب برای درس برگزیند. در این صورت، مدرس می تواند کتابی را توصیه کند که موضوعات آن با عنوان و هدف های درس مطابقت دارد. معمولا در نوشتن درسنامه از ترکیبی از دو روش فوق استفاده می‌شود .
به طور کلی، برخی از درسنامه‌ها دقیقا و صراحتا براساس یک برنامه درسی یا سیلابس معين تدوین می شوند: مثلا در ایران، درسنامه‌های دوره رسمی دبیرستان، که توسط وزارت آموزش و پرورش تدوین می شوند؛ و برخی دیگر، به طور تقریبی، یک برنامه خاص را می پوشانند و تا حدودی با یک سیلابس معین مطابقت دارند: مثلا اغلب درسنامه‌های دانشگاهی، که توسط مؤلفان مستقل از نظام های آموزشی دانشگاهی تدوین می شوند.
استفاده از جزوه آموزشی در کنار درسنامه مصوب
ممکن است مدرس دانشگاه، که یک درسنامه را به دانشجویان توصیه کرده است، مطالبی را نیز به صورت جزوه اضافه بر کتاب به دانشجویان بدهد تا با افزودن به کتاب، دوره درسی وی، با برنامه درسی یا سیلابس مصوب نظام آموزشی مطابقت یابد. یا برعکس، ممکن است مدرس، کتابی را به دانشجویان توصیه کند، اما فقط فصل ها و بخش های معینی از کتاب را برای آموزش در نظر بگیرد و دانشجویان از نظر تکلیف درسی، فقط موظف به مطالعه همان فصل‌ها و بخش‌ها باشند: این فصل‌ها و بخش‌ها، برنامه درسی یا سیلابس رسمي تعیین شده توسط نظام آموزشی دولتی یا دانشگاه را می پوشانند.
تدوین درسنامه بدون استفاده از سیلابس معین
در مبحث این که چگونه درسنامه بنویسیم روش دیگر در تدوین درسنامه وجود دارد.در این روش تدوین درسنامه بدون استفاده از سیلابس معین است که در این صورت، یا موضوع درسنامه کاملا جدید است و پیشتر در برنامه های درسی رسمی وجود نداشته است. مثلا درسنامه‌های مربوط به موضوعات جدید دانش و فن کامپیوتر ممکن است بدین طریق تدوین شوند؛ و یا درسنامه توسط یک متخصص سرشناس و مورد قبول جامعه نوشته می‌شود . مثلا درسنامه‌ای درباره نقد شعر، که توسط یک شاعر بزرگ ملي معاصر نوشته شود. این نوع درسنامه‌ها ممکن است منجر به مطرح شدن و پیدایش یک سیلابس جدید شوند که به تدریس مورد تصویب منابع رسمی آموزشی کشور یا آموزشگاه‌ها گردد.
به طور کلی، بیشتر درسنامه‌ها مخصوص برنامه های آموزشی رسمی کشور نوشته می شوند؛ اما برخی از درسنامه‌ها نیز ربطی به برنامه آموزشی خاصی ندارند، و مخاطبان آن‌ها اشخاصی هستند که مایل اند یک مبحث علمی یا فنی یا هنری یا یک زبان خارجی را بیاموزند. اغلب این گونه درسنامه‌ها جزو «خودآموز»ها به حساب می آیند.
نقش در ویراستار ترجمه کتاب‌هایی با سیلابس‌های رسمی نظام آموزشی کشور
یکی از برنامه های نشر در سازمآن‌های نشر، ترجمه کتاب‌هایی است که با سیلابس‌های رسمی نظام آموزشی کشور در سطوح مختلف مطابقت دارند. در این برنامه ها، ویراستار سازمان نقش بسیار مهمی دارد، زیرا باید بتواند محتوای کتاب‌هارا با سیلابس‌های رسمی مقایسه کند و درباره ترجمه و ویرایش آن‌ها تصمیم بگیرد. گاهی نیز تدوین یک درسنامه با گزیده سازی مطالب از منابع مختلف به عهده ویراستار سازمان گذاشته می‌شود.
کالبدشناسی درسنامه
همچنان که پیشتر در در مبحث این که چگونه درسنامه بنویسیم اشاره شد، کالبدشناسی درسنامه از سه قسمت پیش متن، متن، و پس متن تشکیل می‌شود . قسمت پیش متن درسنامه باید علاوه بر چهار صفحه استاندارد، دست کم دارای یک فهرست مطالب و یک مقدمه باشد. قسمت پس متن، در ساده ترین صورت ممکن، حداقل باید شامل «نمایه» باشد. البته درج پیوست یا پیوست‌ها، کتابنامه، و واژه نامه نیز در درسنامه‌ها گاهی ضروری است.
قسمت متن درسنامه، معمولا دارای ساختار فصل بندی شده است. بدین ترتیب که کل درسنامه، از تعدادی فصل (Chapter)، و هر فصل از تعدادی بخش (Section)، و هر بخش از تعدادی پاراگراف (Paragraph) تشکیل می‌شود . ممکن است بخش از تعدادی زیربخش (Subsection) نیز تشکیل شده باشد.
از سوی دیگر، در برخی از درسنامه ها، هر چند فصل را که به موضوعات خاصی مربوط باشند، به عنوان یک قسمت (Part) در نظر می‌گیرند: مثلا یک کتاب فرضی ۲۰ فصلی، ممکن است به دو قسمت تقسیم شده باشد: قسمت اول از فصل ۱ تا ۱۲، و قسمت دوم از فصل ۱۳ تا ۲۰. یا در مواردی، کتاب به دو یا چند جلد (Volume) تقسیم می‌شود ، که هر «جلد»، از تعدادی «فصل» تشکیل می‌گردد.
به طور کلی، معمولا ساختار متن درسنامه را به صورت زیر مشخص می کنند:
عنوان > فصل > بخش > زیربخش > پاراگراف > جمله
و اگر متن درسنامه دارای قسمت نیز باشد، ساختار آن چنین است:
عنوان > قسمت > فصل > بخش > زیربخش > پاراگراف > جمله
و اگر متن درسنامه از چند جلد تشکیل یافته باشد، ساختار چنین می‌شود :
عنوان > جلد > فصل > بخش > زیربخش > پاراگراف > جمله
درج مطالب ویژه
در مبحث این که چگونه درسنامه بنویسیم درج مطالب ویژه ای چون تصویر، نمودار، و جدول به دو صورت ممکن است:
- مطلب، جزئی از پاراگراف در نظر گرفته شود، به طوری که رابطه و بستگی آن به پاراگراف مشخص باشد؛
- مطلب، خود حکم یک پاراگراف مستقل را داشته باشد، خواه از داخل پاراگراف‌های دیگر بدان اشاره شده باشد خواه اشاره نشده باشد.
مسئله فوق، علاوه بر ساختاربندی درسنامه، از دیدگاه نگارش نیز بسیار مهم است. نویسنده متن باید بتواند مطلب تصویری و غیره را به عنوان مطلب حاوی اطلاعات با متن سازگار سازد. (در ضمن، این مسئله در رسانگان اهمیت بیشتری نیز دارد.)
از آنجا که معمولا در متن درسنامه، به اجزای مختلف آن ارجاع داده می‌شود ، بهتر است هر جزء درسنامه، با شماره‌ای مشخص گردد تا با استفاده از آن به آسانی بتوان ارجاع داد. بدین منظور از روش شماره گذاری سلسله مراتبی استفاده می‌شود ، که به شرح زیر است:
- هر فصل دارای یک شماره ترتیب است؛ مثلا فصل ۵.
- هر بخش دارای یک شماره ترتیب در داخل فصل است، که با یک نقطه پس از شماره فصل مشخص می‌شود ؛ مثلا ۲.۵ شماره بخش ۲ از فصل ۵ است.
- هر زیربخش نیز با یک نقطه پس از شماره بخش مشخص می‌گردد؛ مثلا بخش ۳.۲.۵ شماره زیربخش ۳ از بخش ۲ از فصل ۵ است.
شماره گذاری را تا هرچند سطح که لازم باشد میتوان گسترش داد، اما معمولا از شماره گذاری بیش از چهار سطح استفاده نمی‌شود .
مطالعه ساختار درسنامه با ساختار پیمانه‌ای
در مبحث چگونه درسنامه بنویسیم ، ساختار درسنامه را با ساختار پیمانه‌ای (Modular Structure) نیز می توان مطالعه کرد. در این صورت هر پیمانه درسنامه باید به طور روشن تعریف شود که مثلا یک زیربخش یا پاراگراف است. متن درسنامه‌های مختلف ممکن است از مطالب گوناگون تشکیل شود، اما ساختار متن یک درسنامه معین، ثابت و مشخص است و این ساختار باید از پیش تعیین شده باشد. در مثال زیر، نحوه تعریف ساختار پیمانه‌ای در درسنامه تشریح شده است.
پیمانه‌های متن یک درسنامه فرضی ریاضیات
پیمانه‌های قسمت متن یک درسنامه فرضی ریاضیات دبیرستانی چنین تعریف شده اند:
- متن شامل ۱۲ فصل است، که هر فصل یک پیمانه سطح صفر محسوب می‌گردد؛
- هر فصل دارای سه پیمانه سطح یک است:
- مطلب درسی؛
- مسائل حل شده؛
- مسائل حل نشده؛
- پیمانه‌های سطح دو به شرح زیر تعریف می شوند:
- مطلب درسی از تعدادی بخش، و هر بخش از یک یا چند زیربخش، و هر زیربخش از یک یا چند پاراگراف تشکیل می‌شود . همچنین، هر زیربخش ممکن است علاوه بر پاراگراف‌های متن، دارای یک یا چند مثال، و یا نقل قول از ریاضیدان‌ها باشد. هر پاراگراف می‌تواند دارای یک یا چند «شکل» (تصویر و غیره)، و یا یک یا چند جدول باشد. در مواردی، یک یا چند مطلب مستقل از متن نیز در بخش قرار داده می‌شود (مثلا زندگی نامه ریاضیدانان، کاربردهای ویژه فرمول‌های ریاضی، و غیره)؛
- پیمانه مسائل حل شده، از حدود ۲۰ الی ۵۰ مسئله حل شده مرتبط با متن درس فصل تشکیل می‌شود. هر مسئله با شماره ترتیب و شماره فصل مشخص می‌شود: مثلا ۱۲.۵به معنای مسئله شماره ۱۲ از فصل ۵ است؛
- پیمانه مسائل حل نشده، از حدود ۵۰ تا ۸۰ مسئله ریاضی تشکیل می‌گردد، که شماره گذاری آن‌ها، ادامه شماره گذاری مسائل حل شده است.
تعریف پیمانه ای در مثال فوق، برای ساختاربندی دقیق درسنامه، دو کاربرد مهم دارد:
- تدوین درسنامه با استفاده از سیلابس آسان تر و دقیق تر می‌شود.
- شماره گذاری پیمانه ها، مطالعه درسنامه را آسان تر، و ارجاع ساده و روشن به اجزای متن را ممکن می سازد.
