نگاهی به ساختاری های فرآیند چاپ و نشر
در مبحث آشنایی با فرآیند چاپ و نشر در ابتدا به موضوعات زیر ساختی این حوزه پرداخته می شود. این موضوعات شامل عنواین زیر هستند:
- صنعت نشر یا صنایع انتشاراتی
- انتشارات
- ناشر و سایر عوامل نشر
- تاریخ تحلیلی نشر
- تحولات فنی و صنعت نشر
- تحولات اجتماعی و صنعت نشر
- ابداع نشانه ها و علایم
- ابداع محمل هایی برای ذخیره نشانه ها و علائم
- ابداع ابزارهایی برای تولید و انتقال علایم و نشانه ها بر روی محمل ها
- تحولات اجتماعی و صنعت نشر
در نهایت پس از بررسی مباحث، بحث و نتیجه گیری از بحث عنوان خواهد شد.
مقدمه ای بر فرآیند چاپ و نشر
فرآیند چاپ و نشر شامل مجموعه وسیعی از فعالیت هاست که حتی آشنایی مقدماتی با تمام آن ها در یک نوشته کوچک تقریبا ناممکن است. به همین دلیل ناچاریم دامنه آن را بر اساس اهداف خود از طرح مباحث نشر و نیاز مخاطبان کتاب محدود سازیم. نخستین چیزی که می رود آن است که حداقل تعریفی از مبحث مورد نظر ارائه شود تا دامنه کلی مطالب روشن شود. اما مرور آثار متعدد در حوزه نشر نشان دهنده آن است که تا کنون تعریفی جامع و مانع از نشر ارائه نشده است.
تحولات فنی شتابان در فرآیند چاپ و نشر و کاربرد چندگانه صنایع انتشاراتی در زمینه های گوناگون و نیز افزایش روزافزون تولید اطلاعات توسط افراد و نهادهای مختلف و ایجاد جامعه اطلاعاتی بر گستردگی دامنه نشر به حدی افزوده است که امروزه بسیاری از افراد و نهادها می توانند ادعا کنند که تجربه ای در حوزه نشر دارند. این تحولات، تعریف نشر و محدود کردن دامنه آن را دشوارتر نیز کرده است. به همین دلیل برخی از نویسندگان اصلا وارد عرصه تعریف نشدند و گروهی دیگر در ارائه تعریف ها بر دیدگاهی خاص تاکید کرده اند و تعریف آن ها برخی از فعالیت های انتشاراتی را شامل نمی شود.
در ادامه تلاش می شود چند واژه “نشر”، “صنعت نشر”، “انتشارات” و “ناشر” و مانند آن تعریف شود تا هم برخی از ابهام های احتمالی کمتر شود و هم تصویری کلی از نشر ارائه شود. تعریف اصطلاحات و مفاهیم دیگر در همان بخش مربوطه ارائه شده است. قطعا این تعاریف بر اساس دیدگاه و تجربه ارائه می شود تا مقدمه ای برای ورود به مباحث کاربردی کتاب باشد.
نشر چست؟
واژه “نشر” در حوزه ی فرآیند چاپ و نشر اسم (Publishing) است و در متون و ادبیات فارسی به معنی “عمل یا فرایند منتشرکردن” معنی شده است. نیز به شکل ها و معانی گوناگونی به کار رفته است: “طراحی نشر کتاب و مجله و روزنامه”، “نشر و صفحه آرایی کتاب و مجله “، “نشر افکار”، “نشر دین و فرهنگ”، “نشر الکترونیکی“، “نشر چاپی”، و غیره. برخی از این عبارت ها مانند “نشر دین و فرهنگ” و “نشر افکار” آن قدر گستردگی دارد که گاه تمام فعالیت های انسانی را در بر می گیرد. مثلا برای انتشار افکار می توان از زبان نوشتاری، زبان گفتاری و حتی ایما و اشاره استفاده کرد.
تمام فعالیت های ارتباطی انسان نیز در همین حوزه فرآیند چاپ و نشر می گنجند. به عبارت دیگر پیام، علامت، اطلاعات، فکر یا عقیده ای که محصول ذهن انسان است، “منتشر” می شود. “تبلیغ کردن”، “منتشر کردن”، “چاپ کردن”، اعلام کردن، به اطلاع عموم رساندن، و پخش کردن” نیز از معانی نشر است.
نتیجه آن که دامنه معنایی واژه نشر بسیار گسترده است. نشر شفاهی یا کلامی، نشر مکتوب، نشر چاپی، نشر الکترونیکی و غیره از انواع مختلف نشر است. در گروه نشر با عباراتی مانند نشر کتاب، نشر مجله، نشر روزنامه، نشر منابع مکتوب، نشر چاپی، نشر الکترونیکی و غیره از انواع علمی و غیره نیز برخورد می کنیم. نشر کتاب و مجله به نوعی نشر مختلفی از نشر است.
صنعت نشر یا صنایع انتشاراتی
در فرآیند چاپ و نشر عبارت هایی چون نشر مکتوب، نشر چاپی، نشر الکترونیکی و غیره نشان دهنده استفاده بشر از فناوری های مختلف در نشر اطلاعات است. حتی رسانه هایی مانند رادیو، تلویزیون، تلفن و غیره نیز برای نشر افکار و اطلاعات است. به همین دلیل به تمامی این حوزه ها می توان واژه صنعت نشر یا صنایع انتشاراتیPublishing industry را اتلاق نمود. این ابزارها در ادوار مختلف تاریخی متفاوت بوده است و هر کدام با نام های گوناگونی مانند صنایع ارتباطی، صنایع مخابراتی، صنعت رادیو و تلویزیون، و غیره در خدمت نشر و اشاعه افکار قرار گرفتند.
ابداع زبان یا ارتباط کلامی یکی از تحولات مهم در نشر اطلاعات بود. ابداع علائم و نشانه های نوشتاری، بخصوص خط زمینه ساز صنعت نشر شد و سبب گردید تا ارتباط بشر با کمک رسانه های انتشاراتی وارد عرصه نوینی شود و بتدریج رشد کند. آنچه که امروزه با عنوان صنایع انتشاراتی از آن یاد می شود نیز بیشتر مرتبط با صنایعی است که موجب ارتباط بشر با دیگران از طریق رسانه های مکتوبی چون کتاب و مجله و روزنامه و محصولات چاپی دیگر شد. البته در دهه های اخیر دامنه صنعت نشر گسترده تر شد و نشر الکترونیکی پا به عرصه گذاشت.
صنعت نشر الکترونیکی
صنعت نشر الکترونیکی محدود به انتشار منابع مکتوب و نوشتاری نمی شود؛ بلکه شامل صوت و تصویر و کلام و سایر رسانه ها نیز می شود. به عبارت دیگر، نشر الکترونیکی سبب شد تا بار دیگر نشر اطلاعات در معنای وسیع و کلی آن مورد توجه قرار گیرد. و صنعت نشر شامل صنایع مختلفی می شود که در کنار هم در خدمت اهداف نشر هستند. به همین دلیل بهتر است از آنها با عنوان صنایع انتشاراتی نام ببریم.
البته برخی از این صنایع کاربردهای چندگانه ای دارد. برای مثال صنعت کاغذسازی، صنعت رنگ، صنعت الکترونیک، صنعت رایانه، لیتوگرافی، دستگاه های برش و تا، دستگاه های صحافی، صنعت چاپ، و ده ها صنعت دیگر را می توانیم نام ببریم که تنها بخشی از خدمات آن به صنعت نشر مربوط می شود. هر کدام از این صنایع ممکن است خود در گروه های کلی دیگر نیز قرار گیرد.
انتشارات
در فرآیند چاپ و نشر واژه “انتشارات” (Publication) به معنی تمام محصولاتی است که به شکل چاپی یا غیر چاپی و الکترونیکی منتشر می شود. گاه به آن “نشریه” یا “نشریات” هم می گویند. البته بهتر است واژه نشریه یا نشریات را برای یکی از انواع انتشارات یعنی پیایندها یا ادواری هایی چون مجله و روزنامه به کار نبریم. زیرا هر چیزی که منتشر شود را می توان انتشارات نشریه یا نشریات نامید. کتاب، مجله، روزنامه، منابع دیداری و شنیداری (مانند فیلم و نوار کاست)، پوستر، آگهی، عکس و مانند آن، همه از انواع انتشارات محسوب می شوند.
روزانه اطلاعات زیادی در فرآیند چاپ و نشر به شکل کتاب، مقاله، گزارش و غیره تولید می شود. اما بخش عظیمی از این اطلاعات به دلایل مختلف هرگز منتشر نمی شود و دسترسی عمومی به آنها عملا ناممکن است. بنابراین آن دسته از اطلاعات موضوع صنعت نشر است و انتشارات تلقی می شود که توسط مؤسسات انتشاراتی دولتی یا خصوصی یا سایر نهادها و افراد به شکل های مختلف منتشر و در اختیار عموم قرار گیرد.
ناشر و سایر عوامل نشر
در فرآیند چاپ و نشر مجموعه گسترده ای از فعالیت هایی وجود دارد که منجر به انتشار منابع اطلاعاتی مانند کتاب، مجله و غیره در شکل های مختلف چاپی، الکترونیکی و غیره می شود. این فعالیت ها توسط افراد حقیقی و حقوقی زیادی انجام می شود که در مجموع صنعت نشر را تشکیل می دهند؛ فعالیت هایی مانند:
- تألیف،
- ترجمه،
- ویراستاری،
- حروفچینی،
- صفحه آرایی،
- طراحی گرافیک،
- لیتوگرافی،
- چاپ،
- صحافی،
- بازاریابی،
- توزیع،
که عمدتا توسط افراد یا نهادهایی مانند:
- نویسنده،
- مترجم،
- ویراستار،
- تایپیست،
- صفحه آرا،
- طراح،
- ناشر،
- لیتوگراف،
- چاپخانه،
- پخش عمده،
- کتابفروشی،
و غیره انجام می شود. در فرآیند چاپ و نشر فعالیتهای مربوط به انتشار یک اثر (مانند موارد فوق) توسط نهادی به نام ناشر یا مؤسسه انتشاراتی انجام یا رهبری می شود. ناشر فرد حقیقی یا حقوقی است که کار نشر را انجام می دهد. اگر ناشر فرد حقوقی باشد با پیشوندهایی چون نشر، انتشارات یا موسسه انتشاراتی و یک اسم خاص دیگر شناخته می شود. مانند نشر امیرکبیر، نشر چشمه، انتشارات کتابدار، انتشارات طهوری، موسسه انتشاراتی دانشگاه تهران، بنگاه انتشاراتی صدر، و غیره.
وظایف ناشر
ناشر رابط بین تولید کننده و مصرف کننده اطلاعات را در فرآیند چاپ و نشر است. به عبارت دیگر از مرحله تولید تا توزیع اطلاعات، نهادها و صنایع مختلفی در گیرند و فعالیت های گوناگونی در فرآیندهای مختلف انجام می شود که ناشر به عنوان سرمایه گذار و رابط بین حلقه های مختلف نشر، مدیریت مالی، اداری، اجرایی و راهبردی آن را بر عهده دارد. به عبارت دیگر، ناشر است که تمام عوامل مختلف نشر یک اثر را به هم متصل می کند تا آن اثر منتشر شود. برای مثال برای انتشار یک کتاب فعالیت های اساسی زیر انجام می شود:
- ابتدا محتوای آن از نویسنده تحویل ناشر فرد حقیقی یا حقوقی است که کار نشر را انجام می دهد.
- محتوا توسط افراد دیگر ارزیابی و ویرایش می شود.
- فرد دیگری آن را تایپ می کند.
- صفحه آرا آن را صفحه آرایی می کند.
- طرح روی جلد آن آماده می شود.
- کاغذ آن از بازار تهیه و تحویل چاپخانه می شود.
- از کتاب فیلم و زینک تهیه می شود.
- چاپخانه آن را چاپ و صحافی می کند.
- مجددا در انبار ناشر نگهداری می شود.
- از طریق مراکز پخش عمده و شبکه های وسیع کتابفروشی توزیع می شود.
همان گونه که ملاحظه کردید محور انتشار یک اثر، ناشر است. قطعا بدون حضور ناشر هرگز عوامل مختلف نشر به تنهایی نمی توانند کتابی را منتشر کنند. به عبارت دیگر یک کتاب می تواند ليتوگراف و حتی چاپخانه نداشته باشد (مثلا الکترونیکی منتشر شود). اما باید ناشر داشته باشد، حتی اگر این ناشر، خود فرد نویسنده یا سازمانی باشد که ساختار یک موسسه انتشاراتی را نداشته باشد، و یا ناشری حرفه ای و متخصص باشد.
دسته بندی ناشران
در فرآیند چاپ و نشر ، ناشران را از جهات مختلف می توان دسته بندی نمود. از نظر شکل منابع اطلاعاتی آنها را به ناشران مجله، کتاب، گزارش و غیره می توان دسته بندی کرد. از نظر روش چاپ، ناشران را به الکترونیکی و چاپی می توان دسته بندی نمود. از نظر وابستگی به بخش های مختلف، به ناشران دولتی، خصوصی، دانشگاهی و غیره دسته بندی می شوند. از نظر محتوا، به ناشران درسی، متون دانشگاهی، تخصصی و عمومی دسته بندی می شوند. به همین شکل می توان دسته بندی های دیگری مانند ناشران انتفاعی و غیرانتفاعی، ناشران کودک، خودناشران و غیره را نیز ارائه نمود.
تاریخ تحلیلی نشر
مطالعه تاریخ نشر نشان دهنده تغییرات دائمی، پیوسته و تحول ساز فنی در عرصه فرآیند چاپ و نشر وجود داشته است. از سوی دیگر تاثیرگذاری محصولات نشر بر تمام ارکان جامعه نیز قابل توجه است. به طوری که تاریخ نشر و مطالعه وضعیت فعلی و حتی آینده آن را می توانیم بر دو عامل اصلی استوار کنیم:
- تحولات فنی.
- تحولات اجتماعی.
این دو دسته از تحولات سبب شده اند نشر در زمان های مختلف نمودهای گوناگون و پیچیدگی بیشتری پیدا کند. ابداعات بسیار مهم فنی در نشر عبارتند از: ۱) خط ۲) کاغذ ۳) چاپ ۴) فن آوری اطلاعات و ارتباطات.
تحولات فنی و صنعت نشر
فرآیند چاپ و نشر انواع منابع اطلاعاتی، تحولات فنی بسیاری را پشت سر گذاشته است. اما شاید در تمام دوران حیات بشر، ۴ تحول نقطه عطفی در تکامل نشر بود: ۱) ابداع خط ۲) ابداع کاغذ 3) ابداع چاپ و ۴) ابداع در زمینه علوم اطلاعات و ارتباطات در دهه های اخیر. این ۴ ابداع مهم را از دیدگاهی دیگر می توان به ترتیب در ۳ دسته از ابداعات کلی تر قرار داد:
- ابداع نشانه ها و علایم برای ذخیره و بیان مکنونات ذهنی بشر یا همان اطلاعات.
- ابداع محمل ها یا رسانه هایی که حاوی نشانه ها و علایم است.
- ابداع ابزارهایی برای تولید و انتقال.
علایم و نشانه ها بر روی محمل ها
به عبارت دیگر، در فرآیند چاپ و نشر ابداع خط اگر چه تحولات فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی زیادی را به همراه آورد و نشر اطلاعات و صنعت نشر را وارد مرحله جدیدی کرد، اما خط تنها یکی از علامت ها و نشانه ها برای ذخیره و انتقال اطلاعات بود. بعدها صنعت نشر از علائم و نشانه های دیگری مانند صفر و یک و انواع نشانه های رایانه ای نیز استفاده کرد که اهمیت و تاثیرگذاری آنها در دهه های اخیر شاید کمتر از خط نباشد.
کاغذ و دستگاه های چاپ نیز تنها محمل و ابزار برای ثبت و نگهداری و انتقال اطلاعات نبود. بلکه محمل ها و ابزارهای دیگری نیز بعدها ابداع شد و در آینده هم این روند تحولات ادامه خواهد داشت. به همین دلیل بهتر است دسته بندی تحولات فنی در صنعت نشر را بر مبنای ۳ گروه اخیر قرار داد (البته جایگاه ویژه خط و کاغذ و چاپ و فناوری های جدید انکارناپذیر است).
1. ابداع نشانه ها و علایم
ابداع علائم و نشانه ها برای بیان افکار و انتقال اطلاعات قبل از خط نیز وجود داشت اما علائم و نشانه های نوشتاری مانند خط آغاز تحولی جدید در ارتباط انسانی بود. ابداع خط سبب شد تا فرآیند چاپ و نشر اطلاعات از حالت شفاهی و سینه به سینه خارج شود و نشر مکتوب پا به عرصه نهد. ارتباط شفاهی محصول ابداع زبان بود که موجب نشر شفاهی نیز شد. اما ارتباط مکتوب محصول ابداع خط بود که موجب رواج تدریجی نشر مکتوب شد. به عبارت دیگر، بشر اولیه با ۲ ابداع بسیار مهم ارتباطی وارد مرحله نوین ارتباطی شد و بسیاری از محدودیت های اولیه خود را از بین برد.
زبان و تکلم سبب شد تا تفکر و تولید دانش وارد مرحله جدیدی شود و نه تنها ارتباط بشر با سایر موجودات انسانی تسهیل شود، بلکه رابطه انسان را با خود نیز متحول نماید. اطلاعات و دانش و واژه ها و مفاهیمی همانند آن محصول اندیشه انسانی است که با تکلم و زبان وارد مرحله جدیدی شد. و ابداع خط سرآغازی شد تا نه تنها تفکر و تولید دانش و اطلاعات بلکه ارتباط بشر از طریق رسانه های مکتوب و متفاوت متحول شود.
علایم و نشانه های اعصار پیش از تاریخی و تاریخی
با مرگ افراد ممکن است دانش و تجربه آنها نیز فراموش شود. همین طور بسیاری از اطلاعات دیداری مثل شکل و عکس و تصویر را نمی توان با بیان شفاهی منتقل کرد. انتقال دانش شفاهی نیازمند حضور افراد در مکان و زمان محدودتری است. به همین دلیل تبادل اطلاعات و اندیشه ها و ارتباط شفاهی محدودیت های زمانی و مکانی فراوانی دارد. اما خط چنان تحولی در زندگی و تمدن بشر به وجود آورد که سرآغاز عصر تاریخی شد. واژه “ماقبل تاریخ” و “عصر تاریخی” به تنهایی نشان دهنده اهمیت ابداع خط در زندگی انسان ها است. زیرا با ابداع خط بود که بشر وارد عصر تاریخی شد.
اگر چه بشر قبل از ابداع خط برای نشان دادن افکار و عقاید خود از نقاشی و سایر روش های مرسوم نیز استفاده می کرد اما علایم و نشانه هایی چون خط آغازگر تحول بزرگی در ارتباط انسانی و نشر عقاید شد که هنوز در حال تحول است. خط های تصویری اولیه به خط های نمادینی چون حروف الفبا و اعداد تبدیل شد و بعدها علایم و نشانه های دیگری نیز برای ابراز عقاید به کار گرفته شد. تمدن های گوناگون بشری هر کدام تلاش کردند محدودیت های خط برای انتقال اطلاعات را کم و کم تر کنند. و برخی از آنها خط های جدیدی ابداع کردند.
علایم و نشانه های عصر جدید
همه این علایم و نشانه ها از این جهت اهمیت یافتند که موجب ماندگاری و انتقال دانش و تجارب بشری شدند. این علایم و نشانه ها تنوع و گستردگی فراوانی دارد و متناسب با پیشرفت های فنی بشر در حال دگرگونی و افزایش نیز می باشد. مانند علایم و نشانه های رایانه ای صفر و یک که نقش مهمی در ذخیره و تبادل اطلاعات و زندگی اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بشر داشته است. انواع زبان های برنامه نویسی رایانه ای از کدها و علائم و نشانه هایی استفاده می کند که خط نیست اما کار کردی شبیه آن دارد.
دور از انتظار نیست که در آینده علائم و نشانه های دیگری ابداع شود که بسیاری از محدودیت های فعلی را کمتر کند. کارکرد اصلی این علائم و نشانه ها کاهش محدودیت های بشری و تسهیل فرایند ارتباط انسانی است. برای مثال تبدیل خودکار مکالمه ها و حتی افکار و احساسات انسانی به علائم و نشانه های نوشتاری بدون استفاده از ابزارهای واسط، و برعکس، یعنی تبدیل خودکار علائم و نشانه های نوشتاری به علائم صوتی یا دیداری یا نوشتاری دیگر می تواند بسیاری از محدودیت های فعلی را از بین ببرد. بی تردید چنین ابداعاتی، که اتفاقا برخی از آنها واقعیت یافته یا در حال تکامل اند، فرایند ارتباط انسانی و همین طور نشر اطلاعات را دگرگون خواهد ساخت.
2. ابداع محمل هایی برای ذخیره نشانه ها و علائم
طی بررسی فرآیند چاپ و نشر ، متخصصان علم ارتباطات در دسته بندی انواع تصویرها، خط را در گروه تصویرهای نمادین قرار می دهند. زیرا هر واژه و حرف، جنبه تصویری نمادینی دارد که برای انتقال تصویرهای ذهنی یا اطلاعات از آنها استفاده می شود. به همین دلیل این علائم باید بر روی محملی ذخیره شده باشد تا نام خط یا تصویر یا نشانه های دیگر را بر روی آنها بگذاریم. به عبارت دیگر، خط یا نشانه های بصری دیگر زمانی وجود خارجی خواهد داشت که بر روی محملی درج شود.
قطعا ابداع خط یا نشانه های دیگر با ابداع محمل های ذخیره و نگهداری و انتقال آن تقریبا همزمان بود. اما همان گونه که خط و نشانه های دیگر در طول تاریخ بسیار متحول و تحول ساز شد؛ محمل های آن نیز همین ویژگی را دارد. این دو بر همدیگر نیز تاثیر زیادی گذاشتند: شاید اگر محملی برای ثبت علائم و نشانه ها نبود، هیچ خطی نیز ابداع نمی شد؟! تاریخچه صفحه آرایی و کتابت در ایران و جهان با تکامل خط و محمل های آن به هم گره خورده است.
محمل ها همواره متاثر از فناوری های مورد استفاده بشر بودند. در زمان های نخستین از سینه کوه و غار و سنگ برای ثبت نوشته ها استفاده می شد. زمانی دیگر از چوب و شاخ حیوانات، لوح های گلی و پوست حیوانات و پاپیروس به عنوان محمل های انتشاراتی بهره گرفته شد. در حال حاضر نمونه های فراوانی از این محمل ها تنها در موزه ها و آثار باستانی قابل مشاهده است. با پیشرفت تمدن ها، فناوری های مورد استفاده نیز پیشرفت کرد.
ابداع کاغذ
ابداع کاغذ طی بررسی فرآیند چاپ و نشر یکی از تحولات اساسی در سیر تکاملی محمل های نشر بود که هنور تکامل و تحول سازی آن ادامه دارد. کاغذ نسبت به محمل های دیگر، ارزان تر، سبک و کم حجم تر، فراوان و قابل دسترس تر، دارای تنوع بیشتر و بسیاری از مزایای دیگر بود؛ تا حدی که تقریبا جایگزین محمل های قبل از خود شد و دامنه استفاده از آن (علیرغم ابداع محمل های جدید الکترونیکی) بیشتر هم می شود.
محمل های الکترونیکی
محمل های الکترونیکی از جمله ابداع های بشری در دهه های اخیر است که همانند کاغذ هم تحول می یابد و هم تحول سازی می کند. مزایای محمل های الکترونیکی از کاغذ بسیار بیشتر است. بطوری که در همین مدت کوتاه، انتشار اطلاعات با استفاده از رسانه های الکترونیکی بر انتشار منابع کاغذی و چاپی پیشی گرفته است. اگر چه آمار سالانه انتشار منابع اطلاعاتی کاغذی افزایش را نشان می دهد، اما نسبت رشد انتشارات الکترونیکی نسبت به کاغذ هر روز و بلکه هر لحظه بیشتر می شود. تا حدی که برخی از دانشمندان از جامعه و اداره بدون کاغذ در آینده سخن می گویند.
این که چنین پیش بینی به واقعیت می پیوندد یا نه موضوع این بحث نیست، اما واقعیت این است که محمل های جدید الکترونیکی با مزایای ویژه پا به عرصه گذاشته است که ارتباط انسانی و مبادله اطلاعات را نیز متحول ساخته است.
محمل های الکترونیکی همانند سایر محمل ها بر علائم و نوشته ها هم تاثیر گذاشت و سبب شد تا علائم جدیدی در کنار خط ابداع شود. این محمل ها در حوزه ای به نام “علم اطلاعات و ارتباطات” یا به طور خاص تر “علم رایانه” مطرح می شود که حوزه ای بسیار گسترده و جدید است. دیسک های لرزان، دیسک های نوری، نوارهای مغناطیسی، دی وی دی، دیسک های سخت، حافظه های جانبی جدیدتر مانند حافظه فلش و ده ها فناوری دیگر ابزارهایی برای ذخیره اطلاعات به صورت الکترونیکی است.
بدون اغراق برخی از این محمل های الکترونیکی جدید، که حتی در جیب جای می شود، اطلاعات کتابخانه بزرگی را در خود جای می دهد، و شاید در آینده ای نه چندان دور تمام اطلاعات کاغذی دنیا را بتوان در یک چنین فضای واحدی ذخیره و بازیابی کرد.
3. ابداع ابزارهایی برای تولید و انتقال
طی بررسی فرآیند چاپ و نشر با ابداع ابزارهایی برای تولید و انتقال علایم و نشانه ها بر روی محملها در بخش های قبل با علائم و نشانه هایی چون خط و محمل هایی چون کاغذ که این علائم بر روی آنها ثبت می شود آشنا شدید. حال به این نکته می رسیم که برای ثبت علائم و نشانه ها بر روی محمل ها به ابزارها و فناوری های دیگری نیاز داریم. این دسته از فناوری ها نیز متاثر از پیشرفت های بشری تحولات زیادی را پشت سر گذاشت و خود نیز بسیار تحول ساز شد.
ابزارهای اعصار آغازین
در ابتدا برای درج علائم و نوشته ها از اشیای نوک تیز مانند سنگ آشنایی اجمالی با نشر و تاریخچه تحلیلی آن و چوب و چاقو و فلز، ذغال، پر مرغ و رنگ های طبیعی و غیره استفاده می شد. انواع خودکار و مداد و قلم های دیگر نیز در سده های دیگر ابداع شد و هنوز پراستفاده اند. ناگفته پیداست که درج یک جمله بر روی سنگ و با استفاده از فلز چه دشواری هایی دارد. گاه روزهای متمادی لازم است تا صفحه ای مکتوب شود. حتی تصور استفاده از کاغذ و خودکار امروزین توسط صدها و هزاران نفر نیز نمی تواند به صنعت نشر مدرن امروزین منجر شود. به همین دلیل حتی پس از ابداع خط و کاغذ نیز بسیاری از حافظه ها و یافته های بشری ماندگار نشد.
ابداع حروف متحرک و دستگاه های چاپ
این نقیصه بزرگ بشری تا ابداع حروف متحرک و دستگاه های چاپ ادامه داشت. ابداع حروف متحرک و دستگاه های چاپ سبب شد تا تولید انبوه منابع اطلاعاتی آغاز شود. چنین تحولی موجب شد تا تعداد کتاب ها از نسخه های محدود دست نوشته خارج شود و در شمارگان بیشتر چاپ شود. در واقع تاریخ صنعت نشر مدرن را باید از همین زمان دانست. شمارگان انبوه سبب شد تا کتاب ارزان تولید شود و از انحصار عده ای خاص خارج شود؛ تا جایی که از آن به عنوان انقلاب دوم فرهنگی یاد کردند.
این صنعت بتدریج توسعه یافت و صنایع و علوم دیگری چون شیمی و عکاسی و رنگ سازی و رایانه و غیره به کمک این صنعت شتافت. امروزه مجلات و روزنامه ها و کتاب های بسیاری با سرعت زیاد منتشر و توزیع می شود. برخی از مجلات و روزنامه های بین المللی همچون تایمز و نیوزویک در شمارگان میلیونی و همزمان در ده ها کشور مختلف منتشر و توزیع می شود.
توسعه ابزارها برای ثبت اطلاعات بر روی محمل های گوناگون به صنعت چاپ محدود نشد. فناوری اطلاعات در دهه های اخیر در این زمینه نیز پیشتازی می کند و ابزارهای چاپ و نشر را متحول ساخته است. اصطلاح نشر رومیزی و نشر الکترونیکی هر دو نشان دهنده تاثیر فناوری اطلاعات بر صنعت نشر است که در بخشی مستقل به ابعاد آن می پردازیم.
فناوری ارتباطات و صنعت نشر
محصولات نشر بیش از هر چیز برای ایجاد ارتباط است. فناوری ارتباطات با پیشرفت های شگفت انگیز خود به کمک فناوری اطلاعات شتافت و فرآیند چاپ و نشر را متحول ساخت. این دو فناوری (یعنی فناوری اطلاعات و ارتباطات) با کمک هم محدودیت های زمانی و مکانی دسترسی به اطلاعات را از بین بردند و همان وظایف صنعت نشر یعنی تولید و توزیع و دسترسی به اطلاعات را با سرعت زیاد و هزینه کم و کارایی بسیار بالاتر به شکلی دیگر انجام می دهند.
این دو فناوری سبب شد تا هم روش های تولید محصولات چاپی و غیرالکترونیکی متحول شود و هم محصولات جدید الکترونیکی تولید شود. از آن پس محصولات صنعت نشر به دسته بزرگ محصولات الکترونیکی و غیر الکترونیکی تقسیم شد. در همین زمان کوتاه تعداد محصولات الکترونیکی نسبت به منابع چاپی و غیرالکترونیکی بیشتر شد و هر روز نیز با نسبت رشد سرسام آوری از هم فاصله می گیرند.
تحولات اجتماعی و صنعت نشر
صنعت نشر و فرآیند چاپ و نشر هم بر اجتماع تاثیر می گذارد و هم از آن تاثیر می پذیرد. برای مثال محصولات نشر بر رشد سواد در اجتماع اثر می گذارد و برعکس، میزان باسوادی جامعه بر افزایش شمارگان کتاب ها موثر است. همین طور افزایش شمارگان کتاب هم بر سود ناشر و رشد صنعت نشر و هم بر بهای تمام شده و کاهش قیمت کتاب تاثیر می گذارد. کاهش قیمت می تواند بر افزایش تقاضا و میزان مطالعه مؤثر باشد. از زوایه ای دیگر، سطح رفاه جامعه و برخورداری اقتصادی آنها بر سرمایه گذاری آنها در آموزش و پرورش اثر می گذارد و کمیت و کیفیت آموزش و پرورش بر سطح سواد جامعه و نیاز آنها به منابع آموزشی تأثیر می گذارد.
تصور نمائید کشور یا حتی تمام دنیا بی سواد مطلق باشد! چه تأثیری بر صنعت نشر می گذارد؟ یا برعکس، تصور کنید صنعت نشری در دنیا وجود نداشته باشد! چه تأثیری آموزش و پرورش یا اجتماع می گذارد؟ تصور تأثیرگذاری آن بر اجتماع چندان پیچیده نیست. احتمالا بشر بتدریج حافظه تاریخی خود را از دست می دهد و به عصر ماقبل تاریخ رجعت می کند.
از نکته های فوق چنین نتیجه گیری می شود که صنعت نشر بر اجتماع تأثیر شدیدی می گذارد و به همان نسبت از آن تأثیر می پذیرد. میران باسوادی و سطح سواد و وضعیت آموزش و پژوهش، رفاه اقتصادی، رشد فرهنگی، آزادی های سیاسی از جمله عوامل اجتماعی هستند که بر نشر تاثیر می گذارد. نشر نیز بر مسائل اجتماعی فوق تاثیر مستقیم و غیرمستقیم دارد.
برخی از تحولات اجتماعی تأثیرگذار بر صنعت نشر
تعدادی از مهم ترین تحولات اجتماعی تأثیرگذار بر صنعت نشر عبارتند از :
- کمیت و کیفیت سواد در اجتماع.
- میزان رشد اقتصادی جامعه و نسبت برخورداری افراد از آن.
- رشد فرهنگی و سیاسی افراد اجتماع.
- کمیت و کیفیت آموزش و پرورش در اجتماع.
- کمیت و کیفیت آموزش عالی در جامعه.
- میزان توجه به پژوهش در نهادهای آموزشی و پژوهشی و کیفیت آن.
- کمیت و کیفیت آزادی های سیاسی و دسترسی به اطلاعات در جامعه.
- نحوه تصمیم گیری در بین افراد و نهادهای اجتماعی و اطلاع مدار بودن آنها.
- سطح دسترسی جامعه به فناوری ها بخصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات.
وضعیت تحولات اجتماعی در عرصه های فوق بطور مستقیم و غیرمستقیم بر فرآیند چاپ و نشر تأثیر می گذارد.
تاثیر توسعه صنعت نشر بر اجتماع
در مقابل میزان رشد و توسعه صنعت نشر هم می تواند بر اجتماع و جنبه های فوق تأثیر بگذارد:
- صنعت نشر سبب می شود جریان اطلاعات در اجتماع تسریع شود و مشارکت افراد در عرصه های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و اقتصادی بیشتر شود.
- صنعت نشر نظارت بر ارکان تصمیم گیری را تسهیل می کند.
- صنعت نشر بر کمیت و کیفیت آموزش و پژوهش تأثیر پیشرفت های فنی در نشر بخصوص نشر الکترونیکی محدودیت های زمانی و مکانی دسترسی به اطلاعات و پدیده سانسور و رانت های اطلاعاتی را کاهش داده است.
- صنعت نشر با مبادله اطلاعات و تجارب از دوباره کاری در عرصه های مختلف جلوگیری می کند.
- صنعت نشر موجب حفظ میراث فرهنگی و فکری می شود.
- صنعت نشر موجب تنویر افکار و رشد فکری و معنوی اجتماع می شود.
- صنعت نشر ارتباط بین افراد و نهادهای اجتماعی را تسهیل می کند.
کتابخانه های سلطنتی نمود بارز تاثیر گذاری و تأثیر پذیری صنعت نشر در جامعه
مثالی دیگر می تواند ابعاد این تاثیر گذاری و تأثیر پذیری فرآیند چاپ و نشر را روشن تر سازد. در گذشته های نه چندان دور که صنعت نشر مدرن وجود نداشت، کتاب ها به صورت دستنویس و با هزینه زیاد تکثیر می شد. عموم افراد جامعه سواد خواندن و نوشتن نداشتند و سواد در انحصار خاندان سلطنتی بود. افراد تهیدست و خانواده های غیر اشراف یا از نعمت سواد منع شده بودند و یا توان پرداخت هزینه تحصیل را نداشتند. در تمام کشور تنها یک کتابخانه سلطنتی وجود داشت که کتاب های دستنوشت در آن نگهداری می شد و تنها خانواده های وابسته به دربار می توانستند از آن استفاده کنند.
دانشمندانی چون ابوعلی سینا و ابوریحان و دیگران برای مطالعه و پژوهش مجبور بودند مسافت های زیادی را با پای پیاده و اسب و همراه با خطرات فراوان طی کنند تا از چنین کتابخانه هایی استفاده کنند. آتش سوزی و جنگ و حوادث طبیعی سبب می شد تمام منابع منحصر بفرد یک کتابخانه سلطنتی از بین برود. نابرابری های فوق نشان دهنده محرومیت های اجتماعی محصولات نشر موجب رشد آگاهی ، انقلاب و جنبش های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد.
بی سوادی و بی خبری طبقات فرودست سبب شد محرومیت های آنان تشدید شود، تا حدی که گاه جنبش های اجتماعی متعددی شکل گرفت. این جنبش ها تا حدودی وضعیت اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و میزان برخورداری افراد را بهبود بخشید. چنین تحولی سبب شد تا آگاهی افراد اجتماع بیشتر شود، و توقع آنان از نظام های سیاسی و اقتصادی بیشتر و تحركات اجتماعی آنها نیز بیشتر گردد.
ابداع صنعت نشر و شکل گیری جنبش های اجتماعی
یکی از تحولاتی که موجب تعمیق جنبش های اجتماعی شد، ابداع فرآیند چاپ و نشر و دسترسی بیشتر افراد جامعه به روزنامه و مجله و خبر و اطلاعات بود. تا حدی که بیشتر حاکمان از انتشار مجله و روزنامه های مستقل جلوگیری می کردند و با خبرنگاران و نویسندگان را به بند می کشیدند. مطالعه تاریخ نشر کشورهای مختلف نشان دهنده دستگیری و شکنجه و کشتار نویسندگان مستقل و غیر وابسته بود. اما ابزارهای جدید انتشار اطلاعات رشد یافت و روزبروز بر آگاهی های سیاسی و اجتماعی افراد اضافه شد و در مواردی کنترل جریان اطلاعات سخت تر گردید. چنین تغییراتی سبب شد تا کنترل و مهار جریان های اجتماعی نیز سخت تر شود و مردم تا حدی به رفاه و آزادی های بیشتر دسترسی یابند.
ذکر مثالی در عصر جدید، ابعاد تاثیر انتشار و جریان اطلاعات بر نظام های سیاسی را بیشتر نمایان می کند. بدون شک اغلب نظام های سیاسی تلاش می کنند جریان اطلاعات و دسترسی افراد به آن را کنترل کنند. اما روش های جدید تولید و توزیع اطلاعات و دسترسی افراد جامعه به فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، مهار و کنترل اطلاعات را تقریبا ناممکن ساخته است. امروزه هر اتفاقی در هر گوشه جهان به سرعت در تمام دنیا منتشر می شود و واکنش ملی و جهانی خواهد داشت. بدون شک چنین واکنش های اجتماعی در سطح ملی و جهانی بر رفتار صاحبان قدرت تأثیر می گذارد و رابطه آنها با مردم را تغییر می دهد. این ها همه تأثیر دوجانبه و چندجانبه نشر اطلاعات و جامعه را نشان می دهد.
چه می کشه جمع ناشران ما
نشر هم مانند به بسیاری از حوزه ها دارای مشکلات زیادی است. ما هم امیدورم این مشکلات برطرف بشه.