سبك شناسی نگارش : نگاهی به اصول

سبك شناسی نگارش : نگاهی به اصول عنوان نوشته ای است که به چیستی و لزوم سبك شناسی در مباحث ویراستاری کتاب می پردازد. سبك شناسی نگارش (Stylistics)، مبحثی است که به طور مشخص از زمان ارسطو تا کنون موضوع مطالعه و بحث بوده است. در سبک شناسی، از دیدگاه های مختلف ادبیات و زبان، به تحلیل زبان یک متن یا گفتار از جنبه های گوناگون می پردازند. برخی از این جنبه ها عبارت اند از: صناعات ادبی، الگوهای نحوی، و نیز آواشناسی، آهنگ شناسی یا عروض، ساخت شناسی واژه، نحو، معناشناسی، و واژگان شناسی.

در مبحث سبك شناسی نگارش در برخی از کتاب های ادبی، انواع فرم (Form)، سبك (Style)، و گونه (Genre) را همراه با هم تشریح می کنند، که مجموعا حدود ۱۰۰ مبحث اصلی را شامل می‌شوند: مثلا در شعر، عبارت اند از غزل، مثنوی، قصیده، و غیره، و نیز حماسی، غنایی، مدحی، و غیره؛ و در نثر، عبارت اند از مرسل، مسجع، شکسته، و غیره. همچنین، مباحث دیگر عبارت اند از دوره های تاریخی پنج یا شش گانه سبک های ادبی فارسی؛ و قالب های گوناگون داستان مانند افسانه، رمان، تمثیل و غیره. به عنوان نمونه، کتابهای زیر دارای چنان گرایشی هستند:

• سیروس شمیسا، انواع ادبی، فردوس، ۱۳۶۹.
• حسین رزمجو، انواع ادبی، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲.

همین گرایش در مورد شناخت سبک و فرم و گونه در کتاب های ادبی غیرفارسی انگلیسی و آلمانی و غیره) نیز وجود دارد. مثلا در دو کتاب زیر:

• H. Abrams, A Glossary of Literary Terms, 1976,
• A. Cuddon, A Dictionary of Literary Terms, 1979,

گرایش نویسنده به مکتب در سبك شناسی

در برخی از کتاب های سبك شناسی نگارش، گرایش نویسنده به مکتب (School) ادبی، به عنوان معیار شناخت «سبک» در نظر گرفته می شود. معمولا هر مکتب ادبی در یک دوره زمانی معین مورد استفاده نویسندگان قرار گرفته است؛ مثلا رئالیسم، ناتورالیسم، پوزیتیویسم، و غیره. گاهی این معیار را مشخصه جنبش (Movement) می نامند؛ مثلا جنبش رئالیسم و غیره. بنابر این، کتاب های تاریخ ادبیات نیز به تعبیری، سبك شناسی نگارش محسوب می شوند. مثلا کتاب سه جلدی سبک شناسی (بهار، ۱۳۳۰)، در حقیقت نوعی تاریخ ادبیات فارسی پس از اسلام است، که به یک تعبیر نیز می توان آن را سبک شناسی به حساب آورد.

مطالعه دقیق واژگان و تعبیرات مورد استفاده در سبك شناسی

روش دیگر، در سبك شناسی نگارش یک اثر، مطالعه دقیق واژگان و تعبیرات مورد استفاده در آن است، که بدین منظور از سبك شناسی آماری با سبك سنجی (Stylometrics) استفاده می شود. سبک شناسی آماری یا سبک سنجی، مبحثی است که در آن، به بررسی مشخصه های سبکی یک متن، از روی اطلاعات آماری می پردازند: مثلا فهرست و تعداد واژگان پر بسامد و تعبیرات خاص به کار برده شده در متن را استخراج می کنند و از روی آنها به تحلیل و نتیجه گیری و استنباط درباره هدف و موضوع و محتوای متن و حتی شخصیت و گرایش های نویسنده دست می یابند.

برای مثال، در یک کتاب سبک شناسی آماری با سبک سنجی اشعار سهراب سپهری، فهرست واژگان موجود در اشعار با ترتیب بسامدی تعیین می شود که محتملا مشخص می گردد که واژگان آب، درخت، رود، پرنده، پرواز، و غیره دارای بسامد یا فراوانی بیشتری هستند. این واژگان و فراوانی آنها می تواند به نوعی شناخت از شعر سپهری منجر گردد.

در گذشته، تدوین واژگان بسامدی برای یک متن به صورت فیش نویسی دستی و با مشقات فراوان انجام می شد، اما امروزه به کمک نرم افزار مخصوص می توان واژه نامه بسامدی هر نوع متنی را ظرف چند دقیقه به دست آورد.

نحو و واژگان شناسی

در برخی از کتاب های نگارش، سبك شناسی نگارش را فقط از جنبه نحو (Syntax) و واژگان شناسی (Terminology) بررسی کرده اند؛ مثلا Stylistics رایت و هوپ، ۱۹۹۶، که یک درسنامه سبک شناسی است شامل پنج مبحث زیر:

1. Noun Phrase
2. Verb Phrase
3. Clause
4. Vocabulary
5. Text Structure

گرایش فوق در سبک شناسی، به ویژه در زبان شناسی متداول است. در این گرایش، ساختار جمله و پاراگراف، و مجموعه واژگان مورد استفاده در متن بررسی می شوند. جمله و پاراگراف، عناصر زبانی بزرگتر از آوا و واج و هجا و تکواژ هستند.

تعریف سبك شناسی

سبك شناسی نگارش ، تعریف روشن و دقیقی ندارد. علت این امر آن است که نگارش مبحث بسیار گسترده ای است، و وقتی صحبت از «دانش نگارش» می شود، همه فعالیتهای نگارش، از نگارش کتاب و مقاله، تا نگارش قرارداد و صورتحساب و شعار روی پلاکارت و غیره را در بر می گیرد. اما به هر ترتیب، نمونه های زیر را می توان تحلیل و توصیف کرد:

سبک نگارش مورد استفاده در مکتب یا جنبش ناتورالیسم، در آثار صادق هدایت، در سرمقاله های همشهری، در کتابهای علمی سری شُم، در اطلاعیه های ارتش، در آگهی های تجاری کارخانه مینو، در انشای یک دانش آموز دبیرستان، در یک نامه اداری، و هر چیزی که با قلم و مانند آن نوشته می شود؛ و برای هریک می توان یک شرح وضعیت (Profile) نوشت که مشخصات آن را از دیدگاه نگارش و ویرایش تشریح می کند.

مثلا گرایش نویسنده مطلب مجموعه واژگان ویژه مورداستفاده در آن، ساختارهای دستوری مورداستفاده در مطلب، و غیره، می توانند توصیف یا شرح وضعیت مطلب و نویسنده آن را به دست دهند. این شرح وضعیت، توصیف سبکی اثر را مشخص می سازد.

شیوه یا سبک

از دیدگاه ویرایش، شیوه (Style)، که معمولا همان سبک است، مجموعه ای از استانداردهاست که در نگارش مراعات می گردند. به عبارت دیگر، شیوه، شرح وضعیتی است که یک متن باید دارا باشد. مثلا یک روزنامه، برای مطلب خبر سیاسی یا گزارش ورزشی، مجموعه ای از استانداردها، شامل نوع حروف متن و تیتر و قالب جمله های آغازین و پایانی و نحوه اشاره به منبع و غیره، تعیین می کند که باید توسط ویراستاران استخدامی آن روزنامه مراعات شوند. این مجموعه استانداردها نماینده شیوه آن روزنامه هستند.

شیوه یک روزنامه دیگر ممکن است اندکی متفاوت باشد، اما معمولا شیوه های مختلف مربوط به یک موضوع معین از نگارش، تفاوت زیادی با یکدیگر ندارند. به همین ترتیب، برای انواع مطلب (مانند سرمقاله، مصاحبه، نقد، و غیره)، و برای انواع مدرک (مانند درسنامه، واژه نامه زندگینامه، و غیره) شیوه هایی وجود دارد که هر ناشری برای خود اتخاذ کرده است.

شیوه نامه

در سبك شناسی نگارش مجموعه شیوه های مربوط به یک سازمان نشر را شیوه نامه (Style Manual) می نامند. اما یک نویسنده ممکن است برای خود مجموعه ای «نانوشته» از استانداردها و ترجیحات داشته باشد که آن را نیز شیوه نامه می نامند. به طور کلی، هر کسی که با نوشتن سروکار دارد، از دانش آموز دبستان تا نویسنده حرفه ای، از یک شیوه نامه شخصی نوشته یا نانوشته بهره می گیرد.

یک هدف کتاب های عمومی شیوه نامه، مانند مطلب حاضر، یکسان و یکدست کردن شیوه هاست. از دیدگاه اطلاع رسانی، یکدستی شیوه ها منجر به افزایش تعداد مخاطبان و سهولت انتقال اطلاعات و کاهش هزینه اشاعه می گردد.

گونه

کلی ترین واژه برای مفاهیم مرتبط با فرم و سبک، گونه (Genre) است. تعریف دقیق گونه های ادبی (Literary Genres) مانند کمدی، رمان، فانتزی، و غیره نیز کاملا روشن نیست، و به سادگی و با دقت علمی نم یتوان تفاوت گونه ادبی و کالبدشناسی متن ادبی را تشریح کرد. شاید روزی یک مرجع معتبر، تعریف دقیق و سلسله مراتبی از واژگان گونه، کالبدشناسی، فرم، سبک، مکتب، جنبش، و غیره ارائه دهد، که در این صورت، مبحث فرم شناسی در نگارش، دارای یک توصیف علمی و دقیق خواهد شد.

اما همچنان که پیشتر اشاره و تعریف شد، در حال حاضر، گونه های نگارش (Writing Genres) به طور دقیق تعریف شده اند که عبارت اند از گونه ارتباطی، و گونه خلاق. و همچنان که در بخش روش شناسی نگارش خواهد آمد این تمایزها را میتوان در «روش شناسی نگارش» به طور دقیق و روشن و علمی تعریف کرد.