شواهد تاریخی ایلام
از شواهد تاریخی ایلام بر می آید که ویرانی شهر بزرگ قدیمی اور (Ur) در بین النهرین به وسیله ایلامی ها در حدود سال ۲۰۰۰ تأثیر عمیقی بر ساکنان آن زمان بین النهرین برجای گذارد. دو قطعه سوگواری سومری که بر لوحه های گلی حک شده است خاطره این رویداد را منعکس می سازد: سوگواری بر ویرانی اور و سوگواری بر سرنوشت ایبی سین (ibbi-sin)، آخرین پادشاه اور که به اسارت کشیده شد.
چند خط از دومین سوگواری که ذیلا ترجمه می شود شرح سرنوشتی است که توسط خدایان بزرگ آنو و انلیل (Enlil) در مورد شواهد تاریخی ایلام تقدير گرديد: «… مردم متخاصم متو و ایلام به مقصد ساکنان [اور] خواهند رسید. پادشاه [سومر] مجبور خواهد شد ترك سلطنت کند. ایبی سین مجبور خواهد شد به سرزمین ایلام [برود، از کوه های ساب(Sabu)، «سین» سلسله کوه ها، به انتهای انشان برود، مانند پرنده ای که آشیانه اش را ترک کرده است، مانند بیگانه ای که به شهرش ] باز نخواهد گشت.»
مهر استوانه ای ایبی سین؛ ایبی سین در حالت نشسته بر روی تخت، الهه ای فردی به سوی او راهنمایی می کند. قدمت 2004-2028 قبل از میلاد. موزه متروپولیتن نیویورک.
نه تنها پادشاه اور که سلسله او بر تمام بین النهرین و ایلام فرمانروایی کرده بود، بلکه به نظر می رسد که الهه حامی اور یعنی نین گال (Ningal)، نيز به اسارت برده شد. این مجسمه تنها پیکره ای نبود که به ایلام برده شد.
سایر آثار هنری بین النهرین در شوش
چندین قرن بعد شوتروك نهونته یک سلطان ایلامی دو عدد از بزرگترین کارهای هنری بین النهرین را از شهر سیپار (Sipparir) (شمال بابل، در کنار رود فرات) به شوش کشانید که عبارت بودند از:
- سنگ یادبود تاریخی نارامسین(The Stele of Naramsin) از سلسله آکاد؛
- سنگ یاد بود تاریخی هامورابی (Hammurabi) از سلسله بابل.
حفاران فرانسوی در شوش این آثار تاریخی و همچنین آثار دیگری را که از اشنونا، در دره دیاله، در شمال شرق بین النهرین، آورده شده بود کشف کردند.
سنگ یادبود تاریخی نارامسین(The Stele of Naramsin) از سلسله آکاد؛
هدف از ساخت مجسمه های سلطنتی و ربانی
در بین شواهد تاریخی ایلام مجسمه های ربانی و سلطنتی در خاور نزدیک باستان را هدف این بود که حمایت همیشگی خدا و سلامتی و طول عمر را برای شاه محفوظ بدارند. نقوش برجسته ای که پیروزی نظامی یک فرمانروا یا برگزاری یک عمل مذهبی او را نشان می دادند، به طور مطمئن بدین قصد ایجاد شده بودند که تأثیر آن ها را جاودانی کنند. این گونه آثار هنری در کشورهای زادگاه خود به طور يقين بارور از یک قدرت رحمانی تلقی می شده اند.
بنابر این دشمنان متخاصم چنان آثاری را ویران می کردند یا به عنوان نماینده ملت های مغلوب آن ها را به اسارت می بردند. مانند نین گال اور، اغلب فاتح ها قصد داشتند تا متن اصلی را پاك كنند و نام و حتی گزارش پیروزی خود را بر روی مجسمه یا سنگ یادبود به غنیمت گرفته شده حک کنند. پاک کردن نام یک شخص در واقع به معنی کشتن خاطره او بود.
شواهد تاریخی ایلام و بين النهرين جنوبی
از شواهد تاریخی ایلام پیداست که با ویرانی اور ایلامی ها به فرمانروایی پادشاهی از سیماش (Simash)، خود را از قیمومیت بین النهرینی ها رها ساختند. اما این رهایی دیر نپایید. جانشینان سلسله سوم اور به عنوان فرمانروایان بین النهرین یعنی پادشاهان ایسین و لارسا، سیاست «فشار نظامی و ازدواج های سیاسی» را که از زمان های کهن تر در روابط با ایلام نضج گرفته بود دنبال کردند. با وجود این، در طول هزاره دوم پیش از میلاد بعضی از فرمانروایان مقتدر ایلام گاه گاهی نه تنها در تثبیت استقلال خود از مداخله بین النهرین، بلکه همچنین در گسترش نفوذ خود نیز به مدت کوتاهی بر مناطق واقع در مرزهای غربی ایلام موفق شدند. در عوض، برخی از سلاطین مقتدر بین النهرین مانند هاراموبی از بابل دست کم تسلط بر قسمتی از ایلام را ادعا نمودند.
میان این نکات برجسته در شواهد تاریخی ایلام و بين النهرين جنوبی دوران های درازی وجود داشت که در آن هیچ درگیری عمده نظامی میان این دو سرزمین ضبط نشده است. مطمئنا تا اندازه ای مبادله کالا و عقاید میان شوش و چندین شهر ثروتمند بین النهرین به ویژه لاگاش (Lagash)، لارسا (Larsa) و اشنونا جریان داشته است. اما متون بابلی نیمه اول هزاره دوم در داد و ستد گسترده مورد نظر زمان های پیشینی که گویا کشتی ها با الوار، نقره و قلع از شوش به خلیج فارس سفر کرده و با محصولات کشاورزی مانند جو و روغن بازمی گشته اند، از تنزل حکایت دارند.
نام شهر ها و آبادی های در بین شواهد تاریخی ایلام
بر روی لوحه های گلی که متون تاریخی نوشته شده و بر آن هایی که تجار کارهای تجارتی خود را ثبت کرده اند (شواهد تاریخی ایلام) نام شهرها و آبادی های ایلام ذکر شده است. اما به ندرت نشانه ای از موقعیت جغرافیایی آن ها را می دهند. انشان که گذشته از ایلام، به نظر می رسد در زمان هایی مهمترین منطقه ایران بوده است، ممکن است در کوه های بختیاری واقع شده باشد.
احتمالا شوش بر سراسر دشتی که به وسیله رود های کرخه و کارون آبیاری می شد تسلط داشته است. سلاطین مقتدر شوش احتمالا بر مراتع سر سبز دره های لرستان نیز تسلط داشتند. دره هایی که اهمیت بسیار زیادی برای تهیه آذوقه پایتخت و گوسفندان آن -و بعدها اسب ها برای سپاه- داشته است.
درباره تاریخ داخلی ایلام اندکی شناخته شده است. متونی که شواهد تاریخی ایلام را در بر دارند تعدادشان زیاد نبوده و هنوز به وسیله دانشمندان جدید کاملا مفهوم نشده است. زبان ایلامی نه سامی است نه هندو اروپایی و نسبت آن با زبان های دیگر هنوز معلوم نشده است. در دوران هایی که ایلام نفوذ زیادی را از جانب بین النهرین متحمل می شد، متون اقتصادی وقضائی به سومری و آکادی، یعنی به زبان بین النهرینی، نوشته می شدند. نشانه هایی وجود دارد که اصولا معاملات ایلامی تماما به طور لفظی انجام می گرفت. بنابراین نیازی نبوده است که خط عامل لازم کامل کننده تمدن ایلامی باشد.
شواهد تاریخی ایلام و بين النهرين شمالی
در بین شواهد تاریخی ایلام، توجه به پاره ای مدارك از معاملات بازرگانی به طور مشابه لفظی در نوشته های بدست آمده از منطقه هوری های (Hurrians) بین النهرین شمالی، در نوزی نزدیک کرکوك، جالب توجه است. علاوه بر آن، ویژگی های مشترك دیگری از مدارك قضایی در شوش و نوزی موجود است. این موضوع همچنین به رابطه ای که در نسبت قابل ملاحظه ای از اسامی هوری ها ظاهر می گردد اشاره می کند. این نام ها در میان شاهزادگانی یافت می شود که نقشی را در تاریخ سیاسی کشور بازی کردند.
چنین روابطی میان جمعیت بین النهرین شمالی و ایلام نیز در تعداد زیادی از مهرهای استوانه ای میتانی با سبک هوری که از جاهای گوناگونی در ایران بدست آمده اند تأثیر کرده است. تنها در شوش و پیرامون آن یعنی جایی که مهر سازان محلی یک شیوه مشخص ایلامی را تثبیت کردند، کمیابی مشخصی از مهرهای سبک میتانی یا هوری در حفاری ها ملاحظه گردیده است.
