استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام
در دوران ایلام سبک ویژه ای را می توان در هنرهای کوچک با استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام قدیم مشاهده نمود. سبکی که با استفاده از بدن و سر جانوران در ظرف ها و اشیاء دیگر مشخص گردیده است.
نقش بزکوهی بر روی قیر طبیعی
نقش ما پايه یک شیئ کنده شده با استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام، قسمت جلوی یک بز کوهی را نشان می دهد که سر و گردنش به صورت مجسمه آزاد ساخته شده است (نقش به بالا). بینی و ریش جانور شکسته است. با این وصف، پیکرجانور، از جهتی به خاطر برجستگی چشم هایی که با صدف های سفید نشان داده شده اند، کاملا گویا است. مو به وسيله رديف خطوط کوتاه و اغلب اندکی موجداره که به طرز دقیقی کنده شده اند، نشان داده شده است. این سبک یادآور مهرهای استوانه ای ایلام قدیم می باشد که آن ها نیز از قیر طبیعی ساخته شده و ردیف های خطوط کنده مشابهی را نشان می دهند که طرح زمینه را ارائه می کنند.
بالا: پایه یک سینی به شکل بز کوهی نشسته از شوش. ازجنس قیر طبیعی . بلندی 16.8 سانتیمتر و پهنای آن در پایه 8.3 سانتیمتر
پایین: کاسه با یک نوچ نشسته که از یک گور در شوش بدست آمده است. از جنس قیر طبیعی، درازا از پوزه قوچ تا پشت ظرف 21.3 سانتیمتر، بلندی 7 سانتیمتر. هردو اثر از دوران ایلام قدیم، اوایل هزاره دوم پیش از میلاد موزه ایران باستان، تهران .
کاسه با نقش سر قوچ
همان کارگاهی که شیئ مورد بحث بالا را شده با استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام ارائه نمود، شاید این کاسه با نقش سر قوچ را نیز ساخته باشد. این اثر از یک تابوت در میان دست های مرده بدست آمد (نقش ۸ پایین). کناره های ظرف از پهلو، بدن کشیده قوچی را ارائه می کند که گردن و سرش در یک انتهای کاسه به صورت مجسمه آزاد کنده شده است. موقعیتی که درآن این ظرف بدست آمده نشان می دهد که چنین ظرف های تزیین شده با شکل جانوران به منظورهایی در مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته اند. ظریف ترین نمونه آن کاسه ای است از این نوع که در بین النهرین شمالی، از شهر ایشچالی (Ischchali) در دره دیاله پیدا شده است (شكل ۳۳).
سه بز کوهی خوابیده که سرها و گردن هایشان به نسبت بقیه بدن در یک زاویه قائمه به بیرون برگشته و قدری از آن به صورت مجسمه آزاد کار شده است، در اصل در طول محيط كاسه کنده شده بودند، ولی تنها یکی از جانوران باقی مانده است. بدن جانور تقریبا به صورت طرح های خلاصه شده هندسی در آمده و مو در رديف های هاشوری در جهات مخالف، مانند طرح جناقی، مُسبک شده است.
راه تجاری شوش به بین النهرین در دوره ایلام
گرچه می توان فرق های جزیی میان کاسه بدست آمده از ایشچالی و کاسه و پایه شکسته یک شیئ از شوش را که در اینجا ارائه شده اند مشاهده نمود، اما وجود شماره عظیم چنان ظرف هایی در میان اشیاء مکشوفه از حفریات شوش و در برابر آن نمونه واحد از ایشچالی، و نیز جنس این ظرف ها (استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام)، که ویژه کارهای هنری ساخته شده در شوش می باشند، دلایل کافی ارائه می کند که بر اساس آن ها منشاء این گروه از ظروف تزیینی در ایلام مسلم گردد. ظهور این قطعه تنها در ایشچالی می تواند با حقیقتی که یکی از راه های تجارتی از طریق کردستان از شوش به بین النهرین می رفت تشریح گردد. این جاده امروزه از راه کرمانشاه می گذرد و در عراق از طریق راه هایی است که به دره دیاله منتهی می شود.
شکل سم 3- ظرفی از قیر طبیعی با بزهای کوهی از ایشچالی ، احتمالا از دوره ایلام تقدیم ، اوایل هزاره دوم پیش از میلاد. موزه مؤسسه شرقی، شیکاگو
سبک ویژه ی ایلامی در کاسه ها
اگر تاریخ گذاری کاسه های ساخته شده با استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام به دوران سلسله های ایسين و لارسا در بابل (یعنی به قرن های بیستم و نوزدهم پیش از میلاد) درست باشد، این تاریخ هنگامی است که در هنر بابل یک سبک طبیعت گرای قوی متداول بود. بنابراین تجریدی که در تزیین کاسه های ساخته شده با استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام ملاحظه می شود می بایست به طور ویژه ای با سلیقه ایلامی در آن دوران مطابقت داشته باشد.
یک کاسه های ساخته شده با استفاده از قیر طبیعی در دوره ایلام ممکن است شیوه تزیین کاسه با جانوری باشد که سر آن نسبت به نقش برجسته بدن در یک زاویه قائمه به بیرون برگشته و تمامی یا قسمتی از آن به صورت آزاد کنده شده است. در بین النهرین چنین شیوه برای جان بخشیدن به تزیین یک کاسه تنها در دوران گسترش شهر نشینی قدیم یعنی اندکی پیش و پس از سال ۳۰۰۰ پیش از میلاد، مورد استفاده قرار گرفت. شاید به کار بردن این شیوه در دوران ایلام قديم –و بعد از آن- نشان می دهد که در شوش این طرح قدیمی با همان استحکام ادامه یافته است. طرحی که شکل های قدیمی تر را در محصولات هنری ایران حفظ کرده و آن را در طول قرن ها مشخص ساخته است.
مطالب بیشتر:
