آویز شیشه ای هوم بابا

عنوان اصلی نوشته آویز شیشه ای هوم بابا ” آویز شیشه ای با چهره هوم بابا از مجموعه رضا عباسی-تهران” است. این مقاله توسط خانم نوشین نفیسی نوشته شده است.

آویز شیشه از مجموعه رضا عباسی-تهران

آویز شیشه ای هوم بابا به شکل یک صفحه مدور است به قطر 6 تا 6.2 سانتی متر و ضخامت 1.2سانتیمتر و وزن 55.2 گرم، از جنس شیشه مات به رنگ سفید شیری، یک قشر نازک لعاب شیشه شفاف به رنگ آبی فیروزه ای هر دو روی آن را می پوشاند. ولی در وضع کنونی به کلی از بین رفته و تنها چند لکه کوچک آن به خصوص در پشت صفحه مشاهده می شود. به سبب زمان طولانی که آویز در زیر خاک مدفون بوده یک صدف نقره ای سراسر آن را در بر گرفته است. رنگ فیروزه ای لعاب را از املاح مس بدست آورده اند. این قطعه آویز گردنبند می باشد و دو سوراخ ظریف در بالای آن برای گذراندن نخ ایجاد کرده اند.

پشت صفحه آویز شیشه ای هوم بابا مسطح است ولی روی آن برجسته و محدب می باشد و به یک صور تک مزین است که به روش قالبی تهیه شده است.

تاریخذاری شخصیت

پرفسور پیرآمیه و دکتر کارل ماير صورتک را – هوآوا – هوبابا در تلفظ سومری و فوم بابا و هوم بابا در زبان های بابلی و متأخرتر شناسایی کرده اند (کارل مایر ص … پیرآمیه – یاداشت). پیرآمیه آن را از آغاز هزاره دوم (ق. م) تاریخگذاری کرده و دکتر کارل مایر آن را در دوران بابل کهن رده بندی کرده و اليزابت هاورنیک آن را از سال های ۱۸۰۰ تا ۱۵۰۰ ق.م می داند (کارل مایر ص ۱۶) (هاورنیک ۱۶).

حماسه گیلگمش

در حماسه سومری – بابلی، گیلگمش -هوم بابا- دیو پلید، نگهبان جنگل های سدر است که اجازه نمی داده دیگران از آن استفاده کنند. گیلگمش تصمیم به مبارزه با او را می گیرد، پیران قوم شهر اوروک می کوشند تا او را آرام کرده و از سفر باز دارند، ولی بی فایده است. او پس از نیایش الهه ایشتر و یک تفأل نامساعد سفر خود را آغاز می کند. پیران قومی اوروک، انکیدو را به عنوان یک همسفر مناسب برای چنین سفر خطرناکی توصیه می کنند، گرچه انکیدو در آغاز بیمناک است ولی بالاخره این دو همراه در یک ماجرای طولانی به جنگل میرسند؛ نگهبان را که در حال خروج بود می کشند، درختان سرو را بریده و آنها را با موفقیت به شهر فرخنده خود می برند (پریچارد ص ص ۱۷۹ – ۱۷۷ و کریمر . ص ۴۷).

شناختی تاریخی از شخصیت با استناد به تورات و تطبیق گیلگمش

دکتر محمد جواد مشکور با استناد به تورات و تطبیق گیلگمش با نمرود، چنین می نویسد:

خوم بابا، شاه عیلام به بابل حمله ور شد، معابد را خراب و پرستش خدایان بابل را تبدیل به خدایان عیلامی کرد. در این هنگام گیلگمش و خادم او که آیابانی نام داشته، برای مقابله با شاه عیلام عزیمت کردند، و توسط زنی جادوگر دریافتند که دشمن در بیشه ای مقدس پنهان است؛ پس پیش رفتند تا به درختان سرو آزاد رسیدند. محل خوم بابا را کشف کردند. وقتی که شاه می خواست به قصد گردش بیرون رود، گیلگمش و خادمش وی را غافلگیر کرده و کشتند (مشکور ص ۱۲۹ – ۱۳۰).

روابط خصمانه فرمانروایان عیلام و بابل که از راه مبارزه این دو شخصیت در قالب اسطوره نقل شده، بازتاب دقیقی در آثار هنری زمان خود دارد.

آثار مشابه

در مورد آثار مشابه آویز شیشه ای هوم بابا، چهره هوم بابا را از دوران بابل کهن در دست داریم. در صورتک گل پخته از دوران بابل کهن حدود ۲۰۰۰ ق. م او را با چهره جانور پلید بینی بزرگ، دهان باز، دندان های بهم فشرده و غضب آلود، صورت پوشیده از پشم نشان می دهد. یک آویزه شیشه آبی رنگ نیز از دوران بابل کهن ولی کمی متأخر نسبت به دو صورتک پیشین، او را با قیافه کمی انسانی تر، بینی کوچک، دهان بسته … نشان می دهد، ولی باز هم چهره ای خبیث دارد (تصویر شماره یک، دو و سه).

آثار به دست آمده در شوش، هوم بابا را در قالب چهره دیگری ارائه می دهد. یک پیکره کوچک گل پخته از سه هوم بابا، همچنین یک آویز گردنبند کوچک سفال لعابدار به چهره او حالت بشاش و خوش آیندی داده، همان چهره مطبوع که بر روی آویز گردنبند موزه رضا عباسی مشاهده می شود (تصویر شماره ۴ و ۵) (پیرآمیه – ص ۲۶۸ و ۳۰۵). هنرمند عیلامی بر خلاف همتای بابلی اش احساس خود از قهرمان مظلوم سرزمین اش را نقش مایه نظر قربانی هایی قرار داده و آنرا جاودانی ساخته است، تا ظلمی را که تاریخ به روایت بین النهرین بر او داشته دست کم تعدیل کند.

اهمیت از نظر فن شیشه گری

آویز شیشه ای هوم بابا از نظر فن شیشه گری نیز ارزش خاصی دارد. در هزاره چهارم (ق.م) مردمان دشت های جنوبی ایران موفق به شناخت خواص «نرمه کوارتز (دُرّ کوهی)» شدند و دانستند که در اثر حرارت زیاد به ماده ای که امروز «بدل چینی سیلیسی» نام دارد تبدیل می گردد. از این ماده در آغاز فقط در جواهرسازی استفاده می شد و سپس با افزودن اکسیدهای فلزات رنگین، بدلی از سنگ های گرانب ها و نیمه گرانب ها بدست می آوردند. در قدیمترین گورستان شوش از آغاز هزاره چهارم (ق. م) یک مهر به تقلید مروارید سفید متخلخل، از بدل چینی بدست آمده است.

فن شیشه گری در عصر آغاز کتابت

در حدود سال های ۳۰۰۰ (ق.م). در دوران موسوم به “آغاز کتابت” این فن پیشرفت فوق العاده ای کرد. سیلندر (لول)های بیشماری از این ماده در دست است. اغلب دارای یک پوشش لعاب نازک شیشه سبزرنگ است که از ترکیبات مس تهیه شده است. در همان زمان جداره این سیلندرها زمینه مناسبی برای خلاقیت های هنری نیز گردید. طراحی های ساده چون چشم، ماهی و یا طرح های هندسی از آن دوره به دست آمده است. ولی روشن نیست چرا برای مدت ۱۵۰۰ سال این فن رو به انحطاط گذاشت و سپس دوباره در ۱۵۰۰ (ق.م) جهش سریعی کرد؟

نگاهی به دلایل انحطاط فن شیشه گری در حدود سال های ۳۰۰۰ (ق.م)

به ظن قوی سبب انحطاط فن شیشه گری، مبادله با سرزمین های لوانت و تأثیری است که هنر مصر به آنها داشت. تشکیل جوامع بين قومی [؟] در نواحی شام (سوریه) و به خصوص در امپراطوری میتانی نیز سبب تقویت آن شد. اقوام هوری که اکثریت نژادی این امپراطوری را تشکیل می دادند، در نواحی آناطولی (آسیای صغیر) و کوهستان های غربی ایران نیز سکونت داشتند و سازنده سیلندرهایی بودند که در فلسطین، قبرس، سوریه، بین النهرین رواج داشت و قابل توجه است که آنها را در شوش و لرستان و نواحی شمال ایران چون مارلیک و طالش هم کشف کرده اند.

ولی آویز شیشه ای هوم بابا، متعلق به دوران فترت است. از این زمان جز چند شیئی پراکنده به شکل صدف مصنوعی که برای نگهداری مواد آرایشی چون خضاب و حنا بکار میرفته و این آویز آثار زیادی را نمی شناسیم. با توجه به وزن و سنگینی آن (گرچه معلوم نیست ثقل زیاد آن در اثر چه ماده ای است و تنها یک آزمایش شیمیایی می تواند روشن کند) مواد سازنده این شیئی به احتمال قوی ترکیبی بوده که برای دوام بیشتر این آویز فراهم کرده بودند. چه در یک مجموعه خصوصی تهران نیز آویز گلابی شکل، بدون نقش نیز موجود است که احتمالا به همان دوره تعلق دارد و دارای چنین وزن سنگینی است.

آویز شیشه ای هوم بابا در یک حفاری غیرمجاز از گورستانی در شوش بدست آمده و از مجموعه خصوصی شادروان محسن فروغی به گنجينه (موزه) رضا عباسی اهدا شده است.